گذر از پیچ تند بحران آب با آب مجازی
به دلیل اتلاف سالانه ۳۰ درصد محصولات کشاورزی ۹ میلیارد مترمکعب آب هدر می‌رود
مقدار آب مورد نیاز برای تولید یک کیلوگرم دانه در یک کشور خشک، دو یا سه برابر بیشتر از مقدار آب مورد نیاز برای تولید همان مقدار دانه در یک کشور مرطوب است
امروزه اهمیت و جایگاه آب در توسعه پایدار، بر کسی پوشیده نیست.
درمناطق خشک و نیمه خشک جهان که کشور ما ایران هم در شمار آن مناطق قرار دارد، مدیریت صحیح و بهینه آب بویژه در بخش آب کشاورزی که بیش از ۹۰ درصدآب قابل استحصال کشور در این بخش مصرف می‌شود، اهمیتی دوچندان می‌یابد.
ایران در بین ۱۱۶ کشور، از نظر بحران آب در رده چهاردهم قرار دارد. این امرنشان دهنده وضعیت نامناسب آن به‌لحاظ منابع آبی است. درواقع، ایران، با بارشی معادل یک سوم متوسط بارش دنیا و یک دوم متوسط بارش آسیا و قرار گرفتن درمنطقه‌ای خشک و کم‌آب، با چالش مدیریت آب روبه‌رو است، به طوری که مسأله آب و منابع آبی در کشور به یک مسأله مهم و استراتژیک تبدیل شده است.
دست‌کم در دو دهه اخیر، ایران درگیرخشکسالی‌های پی‌درپی بوده و این امر سبب شده در کنار مصرف بی‌رویه آب و افزایش جمعیت، سرانه منابع آب تجدیدپذیر کشور هم کاهش یافته و به حدود 1300 مترمکعب به ازای هر نفر در سال برسد. ماجرا وقتی در داستان آب تلخ‌تر می‌شود که بدانیم میانگین هدر رفت آب درکشور در محدوده ۲۰ درصد بوده که این میزان در برخی مناطق به ۵۰ درصد نیز می‌رسد. در واقع بخشی از هدر رفت آب در بخش شرب بوده و بخش دیگر مربوط به بخش کشاورزی است. طبق داده‌های مرکز آمار ایران 82 میلیارد مترمکعب آب هم در بخش کشاورزی مصرف می‌شود.
این رقم باتوجه به میزان ضایعات زنجیره تأمین در بخش کشاورزی نشان از هدر رفت 23 میلیارد مترمکعب آب در این بخش است. به تعبیر دیگر 5 میلیارد مترمکعب بیش از آب پشت سدهای کشور در بخش کشاورزی آب هدر می‌رود.
یک واقعیت کلی وجود داردکه بخشی از هدر رفت آب در بخش کشاورزی ناشی از برداشت توسط چاه‌های غیرمجاز بوده و بخشی نیز در محصولات کشاورزی از بین می‌رود. طبق آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران، تا پایان اسفند سال 1400، حدود 864 هزار حلقه چاه آب در کشور وجود داشته که از این تعداد، 494 هزار حلقه چاه مجاز و 370 هزار حلقه غیرمجاز بوده است. به طور معمول، سالانه 48 میلیارد مترمکعب آب از چاه‌های مجاز تخلیه می‌شود. این رقم برای چاه‌های غیرمجاز حدود 7 میلیارد مترمکعب یعنی چیزی حدود 14 درصد کل برداشت‌ها است.
گفته می‌شود که بیشتر چاه‌های مسدود شده کشور در سال 1400 از نوع دیزلی با عمق کمتر از 20 متر و آبدهی کمتر از 5 لیتر برثانیه بوده که در مجموع 58 درصد از چاه‌های غیرمجاز انسداد یافته دیزلی، 59 درصد کم‌عمق و 92 درصد با آبدهی کمتر از 5 لیتر بر ثانیه است. نوع دیگر هدر رفت آب، هدر رفت دربخش محصولات کشاورزی بوده که در این زمینه تلف شدن سالانه ۳۰ درصد محصولات کشاورزی خود جای تأمل دارد.
سازمان ملی بهره وری ایران با اشاره به تلف شدن سالانه ۳۰ درصد محصولات کشاورزی اعلام کرده که برای این میزان ما ۹ میلیارد متر مکعب آب داریم مصرف می‌کنیم درحالی‌که کل آب شرب کشورمان چیزی حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب است.
از نگاه بسیاری، کاهش منابع آبی کشور در دو دهه اخیر به حدی جدی شده که تولید بسیاری از محصولات کشاورزی در ایران نه تنها غیراقتصادی بلکه به دلیل تخریب منابع محدود آبی کشور مضر هم شناخته شده است. در نقطه مقابل، واردات برخی محصولات کشاورزی نیز به منزله وارد کردن حجم قابل توجهی از آب به کشور محسوب می‌شود. از دید وزارت جهاد کشاورزی، این وزارتخانه مسئولیت توزیع و بهره‌برداری از آب برای تولید محصولات کشاورزی را بر عهده دارد و وزارت نیرو نیز متولی تأمین و تحویل آب به صورت حجمی برای بخش کشاورزی کشور است.
تحویل آب حجمی به بخش کشاورزی از برنامه دوم توسعه مطرح شده و تا سال ۸۹ هم در قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی بر آن تأکید شد.
آب مجازی؛ آبی که به چشم نمی‌آید
با توجه به بحران شدید کمبود آب درسطح جهان بویژه در سال‌های اخیر، مفهوم آب مجازی در بسیاری از کشورها برای برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌های کلان اقتصادی و کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار شده و چون امکان تجارت آب به لحاظ حجم و قیمت آن وجود ندارد، کشورهای کم آب و پرجمعیت جهان، سرانجام مجبور شده‌اند در بحث صادرات و واردات کالاها با در نظر گرفتن میزان آب مجازی مصرفی آنها، تمهیدات مناسبی به کار گیرند و خود را از تولید محصولات آب‌دوست که منجر به فشار بر منابع آبی کشور می‌شود، آزاد و رها سازند.
«آب مجازی» به صورت مجازی و نه واقعی، در درون محصول وجود دارد. مشکلی که در این رویکرد وجود دارد، وابستگی حجم آب مصرفی به شرایط تولید از قبیل زمان و مکان تولید و راندمان مصرف آب است.
به عنوان مثال مقدار آب مورد نیاز برای تولید یک کیلوگرم دانه در یک کشور خشک، دو یا سه برابر بیشتر از مقدار آب مورد نیاز برای تولید همان مقدار دانه در یک کشور مرطوب است.
بررسی و ارزیابی مقدار آب مجازی یک کالا یا محصول، کار آسانی نیست، چرا که فاکتورهای زیادی بر میزان آب مصرفی در فرایند تولید یک محصول تأثیر می‌گذارند.
مطابق با بررسی‌های به عمل آمده برای تولید هر یک کیلو گندم هزار و ۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود. با احتساب قیمت هر لیتر آب که رقمی نزدیک به ۲۵۰ هزار ریال است، می‌توان گفت به ازای تولید هر یک کیلو گندم، تنها رقمی بیش از ۳۲ هزار و ۵۰۰ تومان برای آب آن هزینه می‌شود.
اما این سؤال مطرح می‌شود که کل صادرات آب مجازی ناشی از صادرات محصولات کشاورزی چقدر است؟
گویا، کل این صادرات زیر ۱۰میلیارد مترمکعب است که قاعدتاً همه این موارد ناشی از محصولات آب‌بر نیست. با این حال، بخش کشاورزی همواره در مصرف بالای آب دخیل بوده بنابراین انتظار می‌رود که در صادرات نقش بیشتری داشته باشد. مطابق آمارهای منتشرشده، ضایعات محصولات کشاورزی در ایران حدود ۳۰درصد محصولات تولیدی است. به نظر می‌رسد که ضایعات آب مجازی ناشی از ضایعات محصولات کشاورزی، بسیار بیشتر از حجم صادرات آب مجازی است. البته نباید فراموش کرد که سوق دادن الگوی تولید و صادرات به سمت محصولات کم آب‌بر امری بدیهی است. بنابراین راه‌حل صرفه‌جویی در مصرف آب دربخش کشاورزی با هدف جلوگیری از تنش بیشتر آبی درکشور کاهش ضایعات محصولات کشاورزی در زنجیره تأمین بویژه در بخش‌های تولید، توزیع و مصرف، در کنارسرمایه‌گذاری و سیاستگذاری در راستای بهبود زنجیره تأمین محصولات کم آب‌بر و ارائه حمایت‌‌های بودجه‌‌ای با اولویت تولید محصولات کم آب‌بر و حمایت‌‌های تجاری، ارائه جوایز صادراتی برای صادرات محصولات کم آب‌بر است.
درحال حاضر ۸۵ درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک، نیمه‌خشک و فراخشک واقع شده و کشوری با چنین اقلیم و میانگین بارندگی کمتر از سطح متوسط جهان، ۷۰ درصد زمان یک دهه اخیر را با خشکسالی دست و پنجه نرم کرده و این وضعیت باعث کاهش شدید منابع آب سطحی و زیرزمینی شده است.
کشور ما ایران در کمربند بیابانی و نیمه بیابانی کره زمین قرار دارد. از ویژگی‌های این منطقه محدودیت منابع آب سطحی، تبخیر بالا، وابستگی به منابع آب زیرزمینی و نیز بارندگی کم بوده به طوری که میانگین بارندگی در کشور تقریباً یک‌سوم میانگین جهانی است. این میزان از بارندگی نیز توزیع یکسانی در سراسر کشور نداشته و در برخی مناطق بسیار کمتر از این مقدار است.
گزارش‌ها نشان می‌دهند که ۲۰ میلیارد مترمکعب از آب‌های تجدیدپذیر کشور در سال‌های اخیر از دست رفته است.
بنابراین در بخش کشاورزی ظرفیت صرفه‌جویی آب بسیار زیاد بوده که یکی از این موارد آب مجازی است.
هرچند که مقدم بر آن جلوگیری از اتلاف منابع آبی در بخش ضایعات کشاورزی است. بی‌توجهی به این موارد، صنعت آب کشور را به مراتب با چالش‌های بیشتری مواجه خواهد کرد.