«ایران اقتصادی» از ترک فعل وزیر نیروی دولت گذشته در زمینه توسعه ظرفیت تولید برق گزارش می‌دهد
بدون برجام هم می‌توان نیروگاه ساخت
گزارش «ایران اقتصادی» از آتشی که در دولت گذشته به جان صنعت برق افتاد
در دو سال گذشته تمامی ظرفیت‌های ممکن کشور در راستای افزایش ظرفیت نیروگاهی به کار گرفته شده تا ناترازی 21 هزار مگاواتی ایجاد شده در دولت روحانی جبران شده و ناترازی برق کشور در فصل تابستان تأمین شود. در این راستا در سال 1401، شاهد تأمین پایدار برق خانگی بودیم و صنایع کشور نیز در سایه تأمین برق پایدار 9.5 درصد رشد تولید را به ثبت رساندند. در حالی که شاهد کاهش 1.2 درصدی تولید برق صنایع در فصل تابستان سال 1400 نسبت به سال قبل بودیم، این رقم در سال 1401 نسبت به مدت مشابه گذشته 13.6 درصد افزایش را به ثبت رساند.
با توجه به شرایط ایجاد شده تأمین برق در سال 1401 و همچنین سال 1402، می‌خواهیم در قالب گزارشی شرایط تابستان سال 1400 در زمینه تأمین برق را مرور کنیم.
تصویری از قطعی برق در آخرین سال دولت روحانی
تابستان سال 1400، قطعی پیاپی و طولانی برق زمینه بحث مردم در کوی و برزن شده بود. تقریباً همه مردم نارضایتی خود را به شکل‌های مختلف بروز می‌دادند، یک نفر می‌گفت بعد از شیوع گسترده کرونا همواره با وسیله شخصی به محل کار می‌رفته اما قطعی صبحگاهی برق سبب شده تا در برقی پارکینگ باز نشود و وسیله نقلیه شخصی محبوس شود.
دیگری از بچه 7 ماهه خود سخن می‌گفت که تاب گرما را ندارد و قطعی طولانی برق سبب شده فرزندش مدام بی‌تابی کند. جوانی در میانه اتوبوس جای خود را به یک پیرمرد داد و آن پیرمرد پس از نشستن و تشکر از جوان گفت، فرزندش در شهرک صنعتی یک کارگاه تولیدی دارد اما نزدیک به یک ماه است که برق کارگاه مدام قطع شده و تولید کارگاه بشدت کم شده است.
در این میان یک نفر با صدایی بلند گفت، دیروز برق خانه ما 6 ساعت قطع بود و تمام وسایل خوراکی یخچال در این گرانی‌ها از بین رفت، فقط زورشان به مردم، صنعتگر و کشاورز بدبخت می‌رسد اما آیا برق ولنجک و لواسان هم تا این اندازه طولانی قطع می‌شود؟
گلایه‌های بحق و بی‌شمار مردم ناشی از قطع برق بیش از هر مسأله دیگر این سؤال را در ذهن تداعی می‌کند که چرا دولت قبل برای شرایط اتفاق افتاده برنامه‌ریزی نداشت و از خاموشی گسترده جلوگیری نکرد؟ سابقه چنین قطعی برق گسترده‌ای بجز در موارد معدود سال‌های پس از جنگ تحمیلی تنها محدود به بازه زمانی 8 سال دفاع مقدس است. زمانی که به این گزاره فکر می‌کنیم، باید از خود پرسید آیا جنگی شده که دولت از تأمین یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های زندگی بشر یعنی برق ناتوان شده است؟
راهکار جلوگیری از خاموشی گسترده در برنامه ششم توسعه وجود داشت
برای پاسخ به سؤال مطرح شده که چرا دولت دوازدهم برای شرایط دشوار فعلی برنامه‌ریزی نکرده است، ابتدا باید سری به اسناد بالادستی کشور بزنیم تا این مسأله را دریابیم، به راستی کشور برنامه‌ای برای به وجود نیامدن اختلال در تأمین برق داشته یا نداشته است.
در همین راستا، واکاوی برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران به عنوان مهم‌ترین سند بالادستی سیاست‌های اجرایی که در سال 1394 توسط دولت روحانی تکمیل و به مجلس ارائه شد تا از سال 1396 نصب‌العین دستگاه‌های کشور شود، می‌تواند تا حد زیادی برنامه برای تأمین زیرساخت برق کشور را مشخص کند.
وقتی درباره برق در این سند 119 صفحه‌ای جست‌و‌جو کنیم، متوجه می‌شویم، برنامه‌های متعددی برای توسعه زیرساخت‌های این حوزه در نظر گرفته شده است.
تحریم؛ بهانه دولت برای نساختن نیروگاه
از جمله مهم‌ترین برنامه در نظر گرفته شده برای ارتقای زیرساخت‌های این حوزه در ماده 48 بند (ت) برنامه ششم توسعه است: «وزارت نیرو در طول اجرای برنامه ششم نسبت به افزایش توان تولید برق تا 25 هزار مگاوات از طریق سرمایه‌گذاری مؤسسات عمومی غیردولتی، تعاونی و خصوصی اعم از داخلی و خارجی و یا منابع داخلی شرکت‌های تابعه یا به‌صورت روش‌های متداول سرمایه‌گذاری از جمله ساخت، بهره‌برداری و تصرف و ساخت، بهره‌برداری و انتقال اقدام کند.»
بر اساس این بند از قانون برنامه ششم که توسط دولت روحانی نوشته شده است، وزارت نیرو در 5 سال اجرای این برنامه باید مجموعاً 25 هزار مگاوات به توان تولید برق نیروگاه‌های کشور اضافه کرده و زمینه ارتقای توان کل به 100 هزار مگاوات را فراهم می‌کرد.
در شرایطی که برنامه ششم ساخت سالانه 5000 مگاوات نیروگاه را به وزارت نیرو تکلیف کرد اما وزارتخانه تحت امر رضا اردکانیان تنها به نیمی از تعهد این سند بالادستی قانونی عمل کرد و در طول سال‌های اجرای این برنامه ظرفیت نصب شده اسمی تولید برق کشور 85 هزار و 334 مگاوات را لمس کرد.
به عبارت دیگر، وزارت نیرو در طول 5 سال گذشته از ابتدای سال 96 به تکلیف خود مبنی بر ساخت 12 هزار 500 مگاوات نیروگاه معادل تولید برق 12.5 دستگاه نیروگاه اتمی بوشهر عمل نکرده است.
البته رضا اردکانیان در قالب یک نشست خبری ضمن اشاره به عمل نکردن دولت به تعهد خود در برنامه ششم توسعه، مسأله مهیا نبودن زیربنای عمل به ساخت 25 هزار مگاوات نیروگاه را مطرح و عنوان کرد: «جنگ اقتصادی تحمیلی در طول سال‌های اخیر در قالب تحریم‌ها سبب شد تا امکان سرمایه‌گذاری خارجی در کشور وجود نداشته باشد و به تبع آن شرایط عمل به تعهد وزارت نیرو نیز ایجاد نشود.»
تکنولوژی و منابع ساخت نیروگاه حرارتی در کشور وجود دارد
البته این اظهار نظر رضا اردکانیان نمی‌تواند توجیه مناسبی برای ترک فعل وزارت نیرو در حوزه ارتقای توان تولید برق کشور تلقی شود. در همین راستا، سیما غفاری، کارشناس حوزه انرژی با اشاره به اینکه تکنولوژی استقرار نیروگاه‌های حرارتی و تجدیدپذیر به طور کامل در کشور وجود دارد، گفت: «زمانی که کل حیات کشور به مسأله تحریم گره زده شود بیشتر از هر مسأله دیگری به اثرگذاری تحریم دامن زده‌ایم. باید از آقای وزیر پرسید، حال که مسأله تأمین سرمایه خارجی مهیا نشد چرا سایر شیوه‌های سرمایه‌گذاری نظیر صندوق سهام عام پروژه و سایر شیوه‌های مدرن تأمین مالی برای ساخت نیروگاه در دستور کار قرار نگرفت.»
این کارشناس اقتصادی گفت: «رکوردهای ساخت نیروگاه در سال 1401 و سال 1402 بیانگر آن است که تحریم تأثیری در ساخت نیروگاه ندارد و می‌توان بدون برجام هم رکورد ساخت نیروگاه را شکست.»
در شرایطی که دولتمردان دولت روحانی به طور غیر مستقیم، قطعی برق را نیز به مسأله برجام ارتباط داده و تحریم‌ها را عامل ساخته نشدن نیروگاه در کشور و به دنبال آن خاموشی گسترده عنوان می‌کنند، باید گفت، اقتصاد شرطی شده به مسأله سیاست خارجی در طول 8 سال گذشته بار دیگر این بار در قالب خاموشی به جان مردم خنجر می‌زند.
80 درصد تکلیف دولت در حوزه نیروگاه‌های تجدیدپذیر عمل نشد
بند (ت) ماده 48 تنها تکلیف برنامه ششم توسعه در حوزه برق برای دولت نیست. بر همین اساس در بند 50 برنامه ششم عنوان شده، «دولت مکلف است سهم نیروگاه‌های تجدیدپذیر و پاک با اولویت سرمایه‌گذاری بخش غیردولتی را با حداکثر استفاده از ظرفیت داخلی تا پایان اجرای قانون برنامه به حداقل 5 درصد ظرفیت برق کشور برساند.»
این تکلیف قانونی در شرایطی برای وزارت نیرو مطرح می‌شود که طبق آخرین آمار ارائه شده در اردیبهشت‌ماه سال 1400، تنها 1.1 درصد از توان تولید برق کشور معادل 877 مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر برای شبکه، برق تولید می‌کند. به عبارت دیگر در شرایطی که وزارت نیرو باید تا سال 1400 ساخت 5 هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر را پیگیری می‌کرد اما در توسعه بیشتر از 4 هزار مگاوات این تکلیف قانونی ناکام ماند و به 82 درصد از تعهد خود در این زمینه پاسخ نداد.
غفلت از یک فرصت تاریخی برای جلوگیری از خاموشی بدون ساخت نیروگاه
تکالیف در نظر گرفته شده برنامه ششم توسعه در حوزه برق تنها به تکالیف ساخت نیروگاه منتهی نشده و یک برنامه دیگر برای گرفتار نشدن به مسأله خاموشی در این سند بالادستی در نظر گرفته شده است.
بر اساس ماده 49 برنامه ششم، «دولت موظف است از سال اول برنامه اقدامات لازم را در راستای تشکیل بازار منطقه‌ای و ایجاد قطب منطقه‌ای برق به عمل آورد، به طوری که شبکه برق کشور از شمال، جنوب، شرق و غرب به کشورهای همسایه متصل شود.»
اهمیت توجه به اتصال شبکه برق کشور به سایر کشورهای منطقه زمانی مورد توجه است که بدانیم، این مسأله می‌تواند راهکاری پایدار در عبور از پیک مصرف برق تلقی شود.
در همین رابطه باید گفت، با توجه به اینکه اوج بار مصرف برق در ساعات خاصی از شبانه‌روز که معمولاً گرم‌ترین بازه زمانی نیز هست، اتفاق می‌افتد و موقعیت جغرافیایی کشورها سبب شده تا این ساعت در هر کشور متفاوت باشد. به عبارت دیگر در شرایطی که اوج بار مصرف برق ایران و همچنین گرم‌ترین لحظات روز در حوالی ساعت 13 اتفاق می‌افتد، این اوج بار به دلیل اختلاف ساعتی در کشورهای همسایه در زمان‌های دیگر رخ می‌دهد.
بر همین اساس، نیروگاه‌های مستقر کشور در ساعات اوج مصرف برق کشورهای دیگر می‌توانند برق آنها را تأمین کرده و متعاقباً توان نیروگاه‌های کشورهای منطقه در ساعات اوج بار از طریق اتصال شبکه بین‌المللی به کمک نیروگاه‌های داخلی بیاید.
این مسأله یکی از رویکردهای مورد نظر کشورهای اروپایی در حوزه اتحادیه اروپا به حساب می‌آید و از این طریق کشورهای مختلف به اوج نیاز مصرف به برق خود پاسخ می‌دهند. برای مثال در اوایل سال میلادی جاری میزان مصرف برق در کشور فرانسه با رشد مواجه شد و این کشور با مهیا کردن شرایط واردات برق از آلمان مسأله افزایش مصرف را بدون مشکل حل کرد.
در شرایطی که برنامه ششم توسعه تبدیل شدن ایران به قطب انرژی منطقه را هدف قرار داده، اما کارنامه دولت روحانی در این حوزه خالی است و اتصال شبکه برق ایران به کشورهای همسایه جز در موارد معدود به طور کامل نادیده گرفته شده است.
ناتوانی در تولید 11 هزار مگاوات برق، نتیجه بی‌توجهی دولت به اسناد بالادستی
اختلاف 11 هزار مگاواتی مصرف و تولید برق در شرایط جاری زمینه اختلال در زندگی مردم و توقف تولید صنایع و همچنین کشاورزی به سبب قطع برق را به وجود آورده است. این در حالی است که برنامه ششم توسعه به عنوان یک سند بالادستی، تمهیدات متعددی برای رخ ندادن قطعی گسترده برق در قالب قانون تعبیه کرده بود. بر این اساس اگر دولت روحانی بدون توجه به بهانه‌های متعدد زمینه عمل به قانون اسناد بالادستی را پیگیری کرده بود، امروز نه تنها شاهد قطعی گسترده برق در کشور نبودیم بلکه می‌توانستیم با صادرات قابل توجه برق به سایر کشورها زمینه ارزآوری برای کشور را مهیا کنیم.