سبقت وزارت نفت در بهره‌گیری از شرکت‌های دانش‌بنیان
افزایش تولید چاه‌های کم‌بازده، بهینه‌سازی مصرف سوخت، جمع‌آوری گازهای همراه، تکمیل زنجیره ارزش افزوده پتروشیمی و نیازهای کالایی صنعت نفت که از خارج تأمین می‌شود، شاید خلاصه‌ای از همه نیاز فناورانه صنعت نفت باشد. دولت سیزدهم معتقد است که ثمره دانش‌بنیان شدن این صنعت کاهش هزینه‌ها و بهره‌وری است. غرب به رهبری ایالات متحده امریکا در ۴۴ سال اخیر هرچه در چنته داشته برای متوقف کردن موتور اقتصاد ایران یعنی صنعت نفت و گاز به کار گرفته است. در سال‌های اخیر با هدفمند شدن تحریم‌ها به‌خصوص از زمان خروج ترامپ از برجام، فشارها بر این صنعت دوچندان شد و همه تلاش‌ها بر این است که تا این صنعت را به زانو در بیاورند که به همت کارکنان صنعت نفت و مدیریت هدفمند در سال‌های اخیر آنها به هدف خود نرسیده‌اند. در این میان یکی از اقدام‌های وزارت نفت به این تحریم‌ها، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و استفاده از روش‌های مختلف تولید کالا و خدمات در داخل بود. به عبارت دیگر در این سال‌ها هرچه تحریم‌ها سخت‌تر شده حمایت‌ها از شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها هدفمندتر شده است. سال‌هاست که مدیران صنعت ۱۱۰ ساله نفت ایران به این نتیجه رسیده‌اند آنچه می‌تواند این صنعت را در سایه تحریم‌های ظالمانه، به خودکفایی و استقلال برساند حمایت همه‌جانبه از شرکت‌های دانش‌بنیان و نخبگان کشور برای نوآوری در تولید تجهیزات، کالاها و نرم‌افزارها است. دولت سیزدهم از ابتدای شروع به‌کار خود همواره بر تقویت ساخت داخل و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان تأکید داشته است.
بخش بزرگی از اقتصاد ایران نیز بر دوش وزارت نفت است و مهم‌ترین زنجیره‌های ارزش را می‌توان در شرکت‌های زیرمجموعه این وزارتخانه یافت. بنابراین اهمیت تولید بار اول اقلام راهبردی و خنثی‌سازی تحریم‌ها در کل زنجیره ارزش این صنعت بسیار مهم است. در ۲ سال اخیر وزارت نفت توانسته استفاده از شرکت‌های دانش‌بنیان را چند برابر کند و در حال حاضر بیش از ۵۰۰ شرکت دانش‌بنیان با وزارت نفت تعامل و قرارداد دارند.
وزارت نفت با امضای ۷۵۱ قرارداد با شرکت‌های دانش‌بنیان به ارزش ۳۴۰ میلیون دلار و ۵۱ قرارداد تولید بار اول اقلام راهبردی و تحریمی به ارزش ۶۲ میلیون دلار موفق به کسب رتبه نخست در تولید بار اول شده و ۶۵ درصد این طرح‌ها و ۷۴ درصد ارزش این قراردادها تولید بار اول در دولت سیزدهم بوده است. اگر چه صنعت نفت همواره توانسته با اقتدار از عرصه‌های خطر با اتکا به تجربه و توانمندی متخصصان خود عبور کند، اما عبور سن بیشتر چاه‌های کشور از نیمه عمر خود، نیاز به فشارافزایی در چاه‌های گازی برای تأمین گاز مورد نیاز کشور، ورود به حوزه راهبردی صادرات گاز در عرصه بازارهای جهانی، افزایش جمعیت و رشد تصاعدی مصرف انرژی در کشور و توجه ویژه به کاهش شدت مصرف انرژی، نیاز صنعت نفت به فناوری‌های نوین و استفاده از ظرفیت‌های دانش‌بنیان را دوچندان کرده بود تا آنجا که آغوش خود را روی شرکت‌های دانش‌بنیان گشود. با هدف بررسی وضعیت عملکرد وزارت نفت با شرکت‌های دانش بنیان گفت‌و‌گویی با محمداسماعیل کفایتی رئیس پارک نوآوری و فناوری نفت و گاز صورت گرفته که از نظر می‌گذرد:
طبق نخستین ماده قانون جهش تولید، دولت مکلف است تا اقلام راهبردی فناورانه خود را معادل یک میلیون دلار در سال با کمک و همکاری شرکت‌های دانش بنیان داخلی تأمین کند، بر این اساس رویکرد وزارت نفت در عمل به این تکلیف دولت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
وزارت نفت دولت سیزدهم پس از تصویب قانون جهش، اجرای این قانون را سرلوحه کار خود قرار داد.
یکی ازبرنامه‌های اصلی وزارت نفت استفاده از ظرفیت قانون ساخت بار اول بود که در تأمین اقلام راهبردی مؤثر است. این وزارتخانه برای دومین سال پیاپی رتبه نخست قراردادهای بار اول در کل دستگاه‌های اجرایی را در کشور به‌دست آورد و شمار دانش‌بنیان‌های همکار با مجموعه‌های وزارت که حدود ۶۰۰ شرکت هستند، به‌شدت افزایش یافته است. تا پایان آبان ۱۴۰۲، وزارت نفت با انعقاد ۵۱ قرارداد تولید بار اول اقلام راهبردی و تحریمی به ارزش ۶۲ میلیون دلار موفق به کسب رتبه نخست در تولید بار اول شده و ۶۵ درصد این طرح‌ها و ۷۴ درصد ارزش این قراردادها تولید بار اول در دولت سیزدهم بوده است. در این خصوص، آخرین اقدام امضای توافقنامه شرکت ملی گاز و معاونت علمی است که قرار است ۱۲ قلم راهبردی صنعت گاز تا پایان دولت ۱۳ از توانمندی‌های شرکت‌های دانش‌بنیان تأمین گردد.
مشخص است که حجم این قراردادها بسیار بیشتر از ۱ میلیون دلار است.
یکی از ضعف‌های فراروی شرکت‌های دانش بنیان، فقدان بازار بزرگ و پایدار است، جنابعالی چه پیش نیاز‌هایی را برای ایجاد بازار بزرگ و پایدار برای حمایت از شرکت‌های دانش بنیان ضروری می‌دانید؟
برای ایجاد بازارهای بزرگ، راهبردهای مختلفی را می‌توان در پیش گرفت.
یکی از این راهبردها تعریف طرح‌های پیشران ملی است. نظیر این کار در صنعت نفت اتفاق افتاد.
طرح احیای چاه‌های بسته و کم‌بازده نفتی بزرگ‌ترین طرح دانش‌بنیان کشور است که آنچه در پاسخ به این سؤال می‌گویم برخاسته از درس‌آموخته‌های این طرح است. ابتدا آماری از طرح احیا بگوییم. تاکنون ۷۰ شرکت در این طرح ثبت‌نام کرده‌اند. در این طرح تاکنون ۱۳ قرارداد امضا شده است و دانش‌بنیان‌ها اکنون ۳۰ حلقه چاه در اختیار دارند و این برای اولین بار در تاریخ صنعت نفت اتفاق افتاده است و این گوشه‌ای از ظرفیت طرح‌های پیشران است.
اما پیش‌نیازها:
۱. مدیریت ریسک بازار: طرفین عرضه و تقاضای فناوری ریسک خود را دارند که هر یک بایستی آن را مدیریت کنند.
۲. تضمین خرید از سمت تقاضا (وجود کشش تقاضا)
۳. قراردادهای منصفانه خرید
۴. تأمین سرمایه
۵. مدیریت مالکیت فکری
۶. تعریف دقیق چالش‌ها: نیازها واقعی باشند
یکی از مشکلات فراروی شرکت‌های دانش بنیان تأمین منابع مالی است، دستور رئیس‌جمهور محترم به سازمان برنامه و بودجه برای توجه مالی بیشتر به شرکت‌های دانش بنیان را دارای چه اثرات مثبتی می‌دانید؟
تامین مالی همواره یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در صنعت نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی است چون پروژه‌های این صنعت بزرگ مقیاس هستند و نیاز به تأمین سرمایه سنگین است. البته این پروژه‌ها از نظر سرمایه‌گذاری بسیار جذاب هستند زیرا بازگشت سرمایه به سرعت رخ می‌دهد.
یکی از اثرات مثبت این دستور، تأمین مالی بهتر پروژه‌ها و مدیریت ریسک سرمایه‌گذاری است. به طور مثال، ظرفیت‌های بند الف و بند ه تبصره ۱۸ قانون بودجه کشور در تأمین مالی پروزه‌ها نقش داشته است.
با توجه به هوشمندسازی 15 میدان نفتی و گازی وتشکیل مرکز راهبری هوش مصنوعی و میدان‌های دیجیتال در صنعت نفت، میزان به کارگیری هوش مصنوعی در صنعت نفت ایران در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
متأسفانه در حوزه تحول دیجیتال و هوش مصنوعی نسبت به دنیا عقب‌ماندگی جدی داریم و نسبت به برخی کشورهای منطقه فاصله زیادی داریم.
بیمه مسئولیت کالا که به‌تازگی توسط صندوق پژوهش و فناوری صنعت نفت راه‌اندازی شده تا چه میزان در حمایت از توسعه بازار شرکت‌های دانش بنیان، مؤثر و کارا می‌دانید؟
بستگی به نحوه اجرا دارد. در مدیریت ریسک و بویژه ساخت بار اول و تستهای مربوطه می‌تواند نقش بسزایی ایفا کند.
افزایش بهره وری و ازدیاد برداشت ازجاهای راکد و کم‌بازده یکی از اولویت‌های وزارت نفت در استفاده از شرکت‌های دانش بنیان است، تا چه میزان شرکت‌های دانش بنیان داخلی توان تحقق این هدف مهم را دارند؟
طرح‌های مهمی که فرمودید با اتکا به توان پژوهشی و فناوری دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و شرکت‌های دانش بنیان تدوین شده و از این حیث اعتقاد جدی به توانمندی این نهادها وجود دارد.
تاکنون بیش از ۱۳ قرارداد پژوهشی با دانشگاه‌های کشور در زمینه افزایش تولید و محل چالش‌های میدان موسوم به قراردادهای مسأله‌محور فناورانه باز تعریف شده است. همچنین در طرح احیا نیز تاکنون چندین قرارداد با شرکت‌های فناور به امضا رسیده است
تا اینجای کار، وزارت نفت چه تعداد قرارداد همکاری با شرکت‌های دانش بنیان به امضا رسانده و رشد آن چه میزان بوده است؟
وزارت نفت ۷۵۱ قرارداد با شرکت‌های دانش‌بنیان به ارزش ۳۴۰ میلیون دلار امضا نموده است. از مهم‌ترین اقدام‌های دیگر وزارت نفت امضای ۸۱ قرارداد با دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها به ارزش ۷۷ میلیون دلار و یک‌هزار و ۳۹۸ میلیارد تومان و هفت قرارداد به ارزش ۲ میلیون دلار و یک‌هزار میلیارد تومان با شرکت‌های فناور وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است.
با توجه به هوشمندسازی 15 میدان نفتی و گازی وتشکیل مرکز راهبری هوش مصنوعی و میدان‌های دیجیتال در صنعت نفت، میزان به کارگیری هوش مصنوعی در صنعت نفت ایران در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
کشورهایی مانند کویت و عربستان بسیاری از میادین خود را دیجیتال کرده‌اند که ما از این حیث از آنها عقب‌افتادگی داریم و امیدواریم که طرح هوشمندسازی ۱۵ میدان نفتی که قرار است با مشارکت معاونت علمی برگزار شود در این زمینه به ما کمک کند تا بتوانیم جزو کشورهای پیشرفته در این حوزه باشیم.