صادرات 600 میلیون دلاری محصولات شیلات در سال گذشته
نقش صنعت شیلات در تأمین بخش عمده‌ای از پروتئین با ارزش جامعه و حصول منابع ارزی و درآمد ملی بر هیچ کس پوشیده نیست و توسعه زیرساخت‌های این بخش می‌تواند کمک بسیار زیادی به اشتغال، ارزآوری، تأمین آبزیان مورد نیاز و درآمدزایی باشد. توسعه پایدار صنعت آبزی‌پروری از سیاست‌های مهم سازمان شیلات است و هرگونه تلاش برای افزایش تولید و تأمین نیاز داخلی از یکسو و بازاریابی مناسب و صادرات محصولات شیلاتی قابل رقابت با سایر کشورها از طرف دیگر کمک بسیار چشمگیری در چرخه اقتصادی کشور به همراه دارد. مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور نیز جزو نخستین مؤسسات تحقیقاتی کشور است که دارای 13 پژوهشکده و مرکز تحقیقاتی در سواحل شمالی و جنوبی است و مباحث مربوط به آبزیان سردآبی، گرم‌آبی، ماهیان خاویاری، ماهیان زینتی و مسائل مربوط به صید و صیادی و فرآوری آبزیان را مورد تحقیق و بررسی قرار می‌دهد. به منظور آشنایی بیشتر با عملکرد این مجموعه با محمود بهمنی رئیس مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور گفت‌و‌گویی را انجام داده‌ایم که در ادامه آمده است.
نفیسه امامی
روزنامه نگار
مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور در چه حوزه‌هایی فعالیت می‌کند؟
به جرأت می‌توان گفت عامل اصلی روند توسعه آبزی‌پروری در کشور بر اساس برون‌دادهای فعالیت‌های تحقیقاتی این مؤسسه بوده است. این مؤسسه در حوزه‌های کلان و عمده شامل آبزی‌پروری، صید و صیادی و فرآوری و تجارت و بازار فعالیت می‌کند. در بخش آبزی‌پروری در سال گذشته 610 هزار تن تولیدات آبزی‌پروری در کشور داشته‌ایم که بخش عمده آن مربوط به ماهیان گرم‌آبی و سردآبی بود. همچنین در سال 1401 در حدود 4 هزار و 600 تن گوشت ماهیان خاویاری و 18 و نیم تن خاویار پرورشی را تولید کرده‌ایم.
در سال گذشته حدود 60 هزار تن میگوی پرورشی به تولید رسید که 200 میلیون دلار ارزش صادراتی آن بوده است. صادرات محصولات شیلاتی هم در سال گذشته حدود 600 میلیون دلار بود که نشان می‌دهد یک‌سوم صادرات شیلاتی کشور میگو است و مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی بیوتکنیک تکثیر و پرورش و معرفی میگوی پرورشی تولید شده به شیلات را در سال 1384 تهیه کرد که از آن زمان تاکنون شاهد رشد قابل توجه در بخش تولید و صادرات میگو هستیم.
این مؤسسه در بخش صید و صیادی به طور عمده دارای فعالیت‌های حاکمیتی است که تحقیقات در قالب گشت‌های ارزیابی ذخایر، میزان ذخایر و زمان و مکان صید و میزان مجاز برداشت را انجام می‌دهد.
زنجیره پایانی تحقیقاتی مؤسسه نیز شامل فرآوری می‌شود که هدف از آن تنوع‌بخشی محصولات شیلاتی است تا بازار تمایل بیشتری برای مصرف از آبزیان داشته باشد. در این راستا یک مرکز تحقیقاتی ملی مستقل درباره فرآوری آبزیان داریم که طی دو سال گذشته با یکی از بخش‌های خصوصی وارد مشارکت شده و خط تولید محصولات غذایی متنوع از آبزیان شامل شنیسل و کتلت ماهی و میگو به تولید می‌رساند و پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال 15 محصول دیگر هم در آن مؤسسه به تولید برسد.
درباره اقدامات مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور در حوزه ژنتیک و اصلاح نژاد توضیح دهید.
یکی از موضوعات مهم در پایداری و استمرار تولید آبزیان، مسأله ژنتیک، اصلاح نژاد و تولید مولدین اس پی اف یا عاری از بیماری‌های خاص است. اقدامات مهمی در این زمینه توسط محققان مؤسسه انجام گرفته است و سالانه حدود 13 هزار جفت مولد میگوی اس پی اف توسط همکاران ما تولید می‌شود و این محصول فناور در اختیار پرورش‌دهندگان قرار می‌گیرد.
در خصوص اس پی اف ماهی قزل‌آلا از سال 1393 با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری در مرکز تحقیقات ماهیان سردآبی تنکابن فرایندی آغاز شده است که توانسته‌اند در جمعیت‌های مختلف ماهی قزل‌آلا را نمونه‌برداری و به‌گزینی کنند تا بهترین جمعیت‌ها شناسایی شوند.
کیت‌های تشخیصی هم یکی دیگر از موضوعات مهم در تولید آبزیان است و همکاران مؤسسه توانسته‌اند کیت تشخیصی لکه سفید میگو را که بیماری مهلکی برای میگو محسوب می‌شود را شناسایی کنند که کارایی بالایی دارد، ضمن اینکه بحث تولید پروبیوتیک اختصاصی برای میگو هم از دیگر اقدامات مؤسسه در سال‌های اخیر است که دانش فنی آن به بخش خصوصی واگذار شده است.
درباره اهمیت پرورش ماهی در قفس توضیحاتی را ارائه دهید.
یکی از موضوعات مهم در بخش شیلات، موضوع امنیت غذایی و بهره‌وری است. منابع آب شیرین ما بسیار محدود شده بنابراین لازم است فناوری‌های جدیدی را ارائه دهیم که یکی از این موارد موضوع پرورش ماهی در قفس است تا بتوانیم بیوتکنیک گونه‌های بومی کشور را بدست بیاوریم و در اختیار بخش خصوصی قرار دهیم و به جای گونه‌های غیربومی، وابستگی به گونه‌های بومی داشته باشیم، اما پرورش ماهی در قفس به آن گونه‌ای که در کشور مدنظر بود، شکل نگرفت.
پرورش ماهی در قفس نیاز به سازکار اجرایی و تسهیلات خاص دارد که طی سال‌های گذشته در کنار هم قرار نگرفتند. امیدواریم پرورش ماهی در قفس با ابلاغ سیاست‌های توسعه دریامحور که امسال توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شد، در کنار صنعت و حمل و نقل دریایی مورد توجه قرار بگیرد. اگر بتوانیم پرورش ماهی در قفس را با رعایت الزامات محیط زیستی اجرایی کنیم، تحول عظیمی در تولید آبزیان در کشور اتفاق خواهد افتاد. دریا محیطی شکننده است اما اگر بسته استاندارد در اختیار پرورش‌دهندگان قرار بگیرد، فرصت مغتنمی خواهد بود.
ما تولید نشاء جلبک‌ها یا ماکروجلبک‌ها را هم در دست بررسی داریم. در سواحل مکران، ظرفیت عظیمی از ماکروجلبک‌ها وجود دارد که یکی از مهم‌ترین انواع آنها کاهوی دریایی (با نام علمی Ulva) است و امروز در جهان جلبک تجارت شناخته شده‌ای در حوزه آبزیان به شمار می‌آید ولی تولید این جلبک در کشور ما انجام نشده است. این متدولوژی که همکاران ما در مرکز تحقیقات شیلات چابهار با همکاری مؤسسه جنگل‌ها و مراتع کشور انجام داده‌اند باعث شده به بیوتکنیک تولید نشاء جلبک دست پیدا کنیم.
تولید آبزیان حرام‌گوشت بخشی از تولیدات ما در حوزه آبزیان است. در این مورد توضیح دهید.
در دهه 70 مؤسسه تحقیقات شیلات در ایستگاه تحقیقات نرم‌تنان خلیج فارس در بندرلنگه موفق شد بیوتکنیک تکثیر و پرورش صدف مرواریدساز و صدف لب سیاه را بدست بیاورد و امروز تحقیقات به دنبال آن است که نتایج یافته‌های خود را ترویج کند. ما در سال 1399 توانستیم به بیوتکنیک در گونه پرورش خوراکی صدف به نام کوکولاتا در بندرعباس دست پیدا کنیم اما این صدف از نظر شیعیان حرام است گرچه اهل سنت استفاده می‌کنند و این صدف قابلیت صادرات دارد.
یکی دیگر از اقدامات مهمی که مؤسسه تحقیقات شیلات طی دو دهه اخیر انجام داده است شناسایی و معرفی گونه‌های جدید صید برای مصارف صادراتی است که یکی از مهم‌ترین این گونه‌ها که برای شیعیان حرام محسوب می‌شود، ماهی یال اسبی است که این گونه را تحقیقات شیلات معرفی کرد و به عنوان مؤلفه اقتصادی در صنعت صید در جنوب کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد و صادر می‌شود. فانوس‌ماهی هم از دیگر انواع ماهی حرام‌گوشت است که برای پودر ماهی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
صنعت شیلات چقدر از ظرفیت استفاده از ظرفیت منابع آبی در شمال و جنوب کشور استفاده می‌کند؟
استفاده از ظرفیت منابع آبی شامل توسعه افقی و توسعه عمودی می‌شود. توسعه افقی برای سطح زیرکشت در ماهیان سردآبی و ماهیان گرم‌آبی و ماهیان خاویاری با توجه به محدودیت‌های آب شیرین وجود ندارد. باید با استفاده از فناوری و افزایش ضریب نفوذ دانش فنی توسعه عمودی داشته باشیم، یعنی افزایش تولید در واحد سطح که به بهره‌وری ختم شود یعنی به جای تولید 25 کیلوگرم ماهی در هر مترمکعب، با افزایش اکسیژن در آب میزان تولید را از 25 کیلوگرم به 30 کیلوگرم برسانیم. در این صورت ما افزایش تولید را در واحد سطح خواهیم داشت.
در خصوص میگو شرایط تا حدودی متفاوت بوده و افزایش سطح زیرکشت برای میگو قابل تصور است زیرا عمدتاً در آب‌های شور تولید می‌شود اما برای میگو هم روش‌های متراکم و فوق‌متراکم در دست انجام است که افزایش بهره‌وری را نشان می‌دهد. اگرچه همواره افزایش تولید در واحد سطح می‌تواند بدون مدیریت صحیح به افزایش شیوع بیماری‌ها منتج شود.
میزان تولید آبزیان در دریا زیاد نیست اگر بتوانیم ضوابط و الزامات اکوسیستم را درنظر بگیریم، بستر مناسبی برای آبزی‌پروری دریایی ایجاد خواهد شد. آبزی‌پروری دریایی امروزه واقعیت مهمی است و ما با ضریب نفوذ دانش فنی می‌توانیم با افزایش تولید در واحد سطح به رشد عمودی تولید و بهره‌وری کمک کنیم.
صنعت شیلات کشور چگونه می‌تواند به پیشرفت برسد؟
تحقیقات در شیلات گران است و تسهیلات کمک به فرایند تولید آن می‌کند. ابلاغیه سیاست‌های توسعه‌ای دریامحور فرصت مغتنمی برای کشور است که توجه ویژه‌ای به شیلات شود. شیلات یک صنعت محسوب می‌شود و رشدی که شایسته آن است را از جهت تولید آبزیان و اشتغال و امنیت غذایی به همراه دارد.