هوشمندسازی نظام ساخت و سازها با هدف افزایش ایمنی
سامانه هوشمند سنجش اطلاعات رتبه‌بندی و ارزیابی پیمانکاران راه‌اندازی می‌شود
ظهر روز دوشنبه ۲ خرداد ماه ۱۴۰۱ در خیابان امیرکبیر (امیری) در مرکز آبادان بخشی از برج شماره ۲ متروپل فروریخت که در نتیجه آن 43 نفر جان خود را از دست دادند. این ریزش بر اثر شکست سازه‌ای به خاطر نقض ضوابط فنی و استانداردها بود. نقضی که در فرایند ساخت این برج از سوی پیمانکار، مالک و نهادهای ناظر رخ داده بود.
در زلزله اسلام‌آباد غرب در سال 1396 نیز بیمارستانی که تنها 7 ماه از افتتاح آن می‌گذشت تخریب شد. با ورود دستگاه قضایی به این پرونده، پس از بررسی‌های کارشناسانه سه نفر از مدیران عامل شرکت‌های دخیل در امر احداث بنا به اتهام مشارکت در تقلب در احداث بنا منتهی به ایراد خسارت به بیت‌المال قرار جلب دادرسی و کیفرخواست صادر و پرونده آنها به دادگاه کیفری ارسال شده است. بر اساس برخی اخبار در رسانه‌ها مجموع خسارتی که در این پرونده به بیت‌المال وارد شده بالغ بر 70 میلیارد ریال است.
ساختمان‌های ناایمن در شهرهای مختلف وجود دارند. ساختمان‌هایی که اگر اتفاقی برای آنها بیفتد جان و مال بسیاری از مردم از بین خواهد رفت. فقط در تهران نزدیک به 100 ساختمان بسیار پرخطر وجود دارد که می‌توانند فجایعی مانند پلاسکو یا سینا اطهر را رقم بزنند. البته این پایش تنها مبتنی بر ایمنی در برابر حریق انجام شده است. مسئولان شهری در مورد پایش ایمنی سازه‌ها در ساختمان‌های شهری نیز سخن از اجرای طرح آزمایشی 40 هزار ساختمان در تهران به میان آوردند که خروجی آن هنوز مشخص نشده است.
گستره این موضوع تنها به موارد فوق‌الذکر محدود نمی‌شود. هر سازه‌ای که بنا می‌شود و هر سقفی که برپا می‌شود توسط پیمانکاری ساخته می‌شود که صلاحیت او ضامن امنیت ساختمان و ساکنان آن است. صلاحیت حرفه‌ای پیمانکاران عمرانی در پروژه‌های بزرگی چون سدسازی، پل و تونل‌سازی یا بیمارستان و مدرسه و ابنیه دولتی به‌واسطه گستره بیشتر مردم در مواجهه با آنها، از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود. رویه غالب در مورد امنیت پروژه‌های عمرانی، گرفتن مجوز و تأییدیه‌های لازم از کارفرما اعم از شهرداری‌ها، دستگاه‌های اجرایی و مالکان خصوصی است که غالباً پس از اتمام پروژه انجام می‌شود. در شرایطی بهتر نظارت‌های حین انجام این پروژه‌هاست که می‌تواند اثربخش باشد. اما اقدام اساسی، شناسایی و رتبه‌بندی صلاحیت پیمانکاران برای اجرای طرح‌های عمرانی است. اگر کارفرمایان کشور بتوانند پیش از آنکه پیمانکار و مجری طرح اقدام به شروع عملیات عمرانی کند، توانمندی و صلاحیت حرفه‌ای او را سنجیده و بر مبنای حرفه‌ای و تخصصی مجریان طرح‌ها را ارزیابی کنند هم از فجایعی مثل متروپل یا بیمارستان اسلام‌آباد غرب و هم از اتلاف منابع مالی کشور جلوگیری می‌شود.
در حالی حاضر بیش از 60 هزار شرکت پیمانکاری، 4200 شرکت مشاور، 4000 شرکت انفورماتیک مجوز ارائه خدمات فنی و اجرایی را دارند. تشخیص‌صلاحیت و رتبه‌بندی عوامل فنی و اجرایی اعم از مشاوران، پیمانکاران، واحدهای طرح و ساخت صنعتی و غیرصنعتی و سازندگان مشمول نظام فنی و اجرایی و شرکت‌های انفورماتیکی به استناد قانون برعهده سازمان و برنامه و بودجه کشور قرار دارد. این وظیفه در حال حاضر گستره وسیعی از ذینفعان شامل همه دستگاه‌های اجرایی کشور و همه شرکت‌های پیمانکاری، مشاوره‌ای و انفورماتیک را پوشش می‌دهد.
نقش سازمان برنامه‌وبودجه در این موضوع به‌عنوان امین دستگاه‌های اجرایی و ضامن منافع حرفه‌ای شرکت‌های پیمانکاری است. این نقش حیاتی تنها در بستری هوشمند و مبتنی بر داده‌های عملکردی و به‌دور از قضاوت‌های فردی و خطاهای انسانی میسر و محقق می‌شود. اگر مداخله کاربر در تعیین صلاحیت حرفه‌ای و تخصیص پروژه‌های عمرانی به پیمانکاران بر اساس صلاحیت‌های تخصصی حذف شود، سامانه‌های هوشمند و ارزیابی دقیق می‌تواند ضریب خطا و اشتباه را در پروژه‌های عمرانی به حداقل برساند. سامانه‌ای که تشخیص صلاحیت، رتبه‌بندی، استعلام، کنترل ظرفیت و... را در اختیار دستگاه اجرایی گذاشته و انتخاب پیمانکار را به‌صورت تخصصی و مبتنی بر امتیازدهی حرفه‌ای انجام دهد.
سازمان برنامه‌وبودجه سخن از هوشمندسازی سامانه تشخیص صلاحیت عوامل نظام فنی اجرایی به میان آورده است. سامانه‌ای که تشخیص صلاحیت و رتبه‌بندی شرکت‌های متقاضی مبتنی بر اساس آیین‌نامه‌ها و ضوابط به‌صورت کاملاً هوشمند صورت می‌گیرد. بر اساس اعلام سازمان برنامه‌وبودجه این سامانه اطلاعات رتبه‌بندی و ارزیابی پیمانکاران را بر اساس شاخص‌های زیر انجام می‌دهد:
1. اطلاعات هویتی از ثبت‌احوال
2. وضعیت اشتغال دولتی از پایگاه اطلاعات نظام اداری کشور (پاکنا)
3. اظهارنامه مالیاتی از سازمان امور مالیاتی کشور
4. سوابق کاری افراد شرکت از سازمان بیمه تأمین اجتماعی
5. مفاصاحساب قراردادهای شرکت از سازمان بیمه تأمین اجتماعی
6. سوابق تجربی شرکت (قراردادها) از سامانه ستاد ایران و پایگاه اطلاعات قراردادهای کشور
7. اطلاعات حقوقی شرکت از سازمان ثبت اسناد و املاک کشور (ثبت شرکت‌ها)
8. آگهی آخرین تغییرات شرکت از روزنامه رسمی کشور
9. شماره‌تلفن همراه کاربران از سامانه شاهکار (وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات)
10. مدارک تحصیلی کارکنان شرکت از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
11. آدرس و کد پستی شرکت‌ها از شرکت پست جمهوری اسلامی ایران
12. مشخصات شرکت‌های دانش‌بنیان از معاون علم و فناوری ریاست‌جمهوری (در دست اقدام)
13.مشخصات شرکت‌های مستقر در مناطق آزاد تجاری (سازمان مناطق آزاد تجاری)
اگر نظام هوشمند طراحی شده در سازمان برنامه‌وبودجه، در دستگاه‌های اجرایی کشور پیاده شود، شفافیت مالی و عملکردی در پروژه‌های عمرانی کشور حاکم می‌شود و شاهد اجرای دقیق‌تر پروژه‌های عمرانی و ایمنی بیشتر سازه‌های کشور خواهیم بود. شاید بعد از اجرای این سامانه هوشمند دیگر شاهد وقایع تلخی چون متروپل یا بیمارستان اسلام‌آباد غرب نباشیم و همزمان پیمانکاران حرفه‌ای و کاربلد که در پیچ‌وتاب دستگاه‌های اجرایی و کشاکش رانت‌ها و مفسده‌ها خسته و دست‌خالی می‌مانند با سربلندی و افتخار کارهای بزرگ عمرانی کشور را به سرانجام رسانند. حکمرانی در ایران در حال چرخش از نظام سنتی مبتنی بر اعتماد و گزینش غیرشفاف به سمت ارزیابی هوشمند و گزینش مبتنی بر صلاحیت حرفه‌ای است. وظیفه و کارویژه مهمی که نظام برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی کشور به‌عنوان مرکز فکر این تحول باید پیشران این مسیر باشد.