نحوه حمایت از سرمایه‌گذاران در بازارهای مالی جهان
صندوق تضمین تسویه در سال 1391 توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه تأسیس شده است
همواره حفظ امنیت سرمایه‌گذاری در بازارهای سرمایه به منظور حفظ اعتماد عمومی و جذب سرمایه‌گذاران بیشتر به این بازارها از اولویت‌های مسئولان بازارهای سرمایه بوده است.
در این راستا اقدامات مختلفی همچون بهبود شفافیت بازار، افزایش نقدشوندگی، راه‌اندازی ابزارهای مالی متنوع و غیره اتخاذ شده است. اما یکی از مهم‌ترین اقدامات صورت گرفته توسط مسئولان بازارهای سرمایه، راه‌اندازی صندوق حمایت از سرمایه‌گذار است که هدف از راه‌اندازی آن، پرداخت غرامت به مشتریان یک شرکت کارگزاری در نتیجه ورشکستگی و نکول آن شرکت است.
همچنین تجربه بحران‌های مالی اخیر نشان میدهد که صندوق‌های سرمایه‌گذاری در شرایط پرفشار بازار با هجوم فروش واحدهای سرمایه‌گذاری روبه‌رو شده و به دلیل عدم نقدینگی کافی و همچنین عدم نقدشوندگی اوراق بهادار در اختیار صندوق، پاسخگوی نیازهای مشتریان خود نیستند و این امر که باعث ترس و عدم اطمینان سرمایه‌گذاران به بازار میشود، می‌‌تواند موجبات کاهش بیشتر بازار را به دنبال داشته باشد.
یکی از راه‌های جلوگیری از بروز چنین مشکلاتی، حمایت مسئولان ذیصلاح مالی و اقتصادی کشورها همچون بانک‌های مرکزی از صندوق‌های سرمایه‌گذاری است تا بتوانند از طرق مختلف، نقدینگی لازم را در اختیار صندوق‌های سرمایه‌گذاری قرار دهند. سازکار صندوق حمایت از سرمایه‌گذار پرداخته شده است و بدین منظور صندوق‌های راه‌اندازی شده در برخی از کشورها همچون انگلستان، هند، کانادا، ژاپن، تایلند و زیمباوه مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مربوط به سرمایه‌گذاری در بازارهای سرمایه، امنیت سرمایه‌گذاری در این بازارها است به طوری که سرمایه‌گذاران باید نسبت به سرمایه‌گذاری‌های خود در برابر هرگونه تقلب و کلاهبرداری اطمینان خاطر داشته باشند. به همین منظور، مسئولان بازارهای سرمایه، یکی از اهداف اصلی خود را حمایت از منافع سرمایه‌گذاران و حصول اطمینان و اعتماد آنها به بازارها معرفی کرده و در این راستا تلاش‌ها و اقدامات زیادی انجام داده‌اند.
یکی از اقدامات مهم صورت گرفته توسط مقام‌های ناظر بازارهای سرمایه و بورس‌های اوراق بهادار، راه‌اندازی صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران است.
راه‌اندازی صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران در بازارهای سرمایه جهانی
مقام‌های ناظر بازار سرمایه برای حمایت از سرمایه‌گذاران و جلب اعتماد عمومی به بازار، صندوق‌هایی تحت عنوان صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذار یا صندوق‌های جبران خسارت راه‌اندازی کرده‌اند. هدف صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران، پرداخت غرامت به مشتریان یک شرکت کارگزاری در نتیجه ورشکستگی و نکول آن شرکت است به طوری که دارایی‌های شرکت کارگزاری برای پوشش ادعاهای مشتریان (اموال نگهداشته شده مشتری توسط کارگزار در زمان ورشکستگی شامل پول نقد و اوراق بهادار) کافی نباشد.
به عبارت دیگر، اگر یک سرمایه‌گذار دارای حساب معاملاتی نزد یک شرکت کارگزاری باشد و شرکت کارگزاری ورشکسته شود، صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران، اطمینان حاصل می‌‌کند که هرگونه اموال نگهداشته شده مشتری (شامل اوراق بهادار و پول نقد) توسط کارگزار در آن زمان، به مشتری برگردانده میشود؛ همچنین برخی از این صندوق‌ها همچون صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران انگلستان، در صورت ورشکستگی سایر نهادهای مالی همچون صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، اقدام به حمایت از سرمایه‌گذار کرده و تا میزان مشخصی از ادعاهای مشتریان را پوشش میدهد. پرداخت غرامت می‌‌تواند تمام یا بخشی از ارزش دارایی‌های مشتری را پوشش دهد. به عنوان مثال، صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران ژاپن فقط تا سقف 10 میلیون ین به ازای هر مشتری پرداخت می‌‌کند؛ همچنین صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران کانادا، حمایت محدودی برای اموال نگهداشته شده مشتری توسط کارگزار ارائه میدهد. این در حالی است که پرداخت غرامت توسط صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران استرالیایی به طور کامل انجام میشود.
لازم به ذکر است که صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران، زیان‌های ناشی از کاهش در ارزش سرمایه‌گذاری‌ها (به هر دلیلی) را پوشش نمی‌دهند. لازم به ذکر است که صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران توسط اعضای آن تأمین مالی میشود که اعضای آن همان کارگزاران و کارگزار- معامله‌گران هستند. به طور کلی این صندوق‌ها معمولاً توسط بورس‌های اوراق بهادار ایجاد شده و تحت نظارت کمیسیون بورس و اوراق بهادار هستند. از طرفی فعالیت این صندوق‌ها به عنوان یک نهاد قانونی مجزا و توسط هیأت مدیره آن انجام میشود. صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران در بازارهای سرمایه کشورهای مختلف راه‌اندازی شده‌اند که از آن جمله می‌‌توان به صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران کانادا، انگلیس، ژاپن، هند، استرالیا، سنگاپور، اندونزی و زیمباوه اشاره کرد.
صندوق جبران خسارت در انگلستان
طرح جبران خسارت خدمات مالی یک صندوق جبران خسارت در انگلستان است که براساس قانون بازارها و خدمات مالی 2000 در اول ماه دسامبر سال 2001 تشکیل شد. این صندوق آخرین راهکار برای مشتریان شرکت‌های مجاز در زمینه ارائه خدمات مالی است. این صندوق درصورتی که یک شرکت قادر نباشد ادعاهای خسارت علیه خودش را بپردازد، خسارتی به مشتریان آنها پرداخت می‌‌کند.
صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران ژاپن
این صندوق در اول دسامبر سال 1998 به عنوان یک شرکت غیرانتفاعی تحت قانون بورس و ابزارهای مالی تشکیل شد. این صندوق به عنوان آخرین ابزار در حمایت از مشتریان شرکت‌های اوراق بهادار شرکت‌های اوراق بهادار عمل می‌‌کند. در صورتی که شرکت‌های اوراق بهادار به دلیل ورشکستگی یا سایر مشکلات مالی نتوانند پول یا اوراق بهادار مشتریان خود را برگردانند، صندوق به ازای هر مشتری تا سقف 10 میلیون ین، خسارت پرداخت می‌‌کند.
صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران کانادا
این صندوق توسط مقام ناظر اوراق بهادار استانی و منطقه‌ای کانادا در سال 1969 میلادی تأسیس شد. تمام معامله‌گران سرمایه‌گذاری (کارگزار ـ معامله‌گران) که از اعضای سازمان تنظیم مقررات صنعت سرمایه‌گذاری کانادا هستند به طور خودکار از اعضای صندوق حمایت از سرمایه‌گذار هم به شمار می‌‌روند. همچنین مدیریت صندوق توسط هیأت مدیره آن انجام میشود که در حال حاضر شامل 10 عضو است. لازم به ذکر است که بخشی از منابع صندوق از طریق حق عضویت پرداخت شده توسط اعضای آن یعنی کارگزاران تأمین میشود.
صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران بورس تایلند
بورس اوراق بهادار تایلند، صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران اوراق بهادار را با همکاری تعدادی از کارگزارانی که داوطلبانه به این صندوق ملحق شده‌اند، تأسیس کرده است. هدف این صندوق، ایجاد اعتماد به بازار و محافظت از دارایی‌های سرمایه‌گذارانی است که از طریق کارگزاران عضو صندوق اقدام به معاملات اوراق بهادار می‌‌کنند. سرمایه‌گذارانی که از طریق کارگزاران عضو صندوق اقدام به معامله می‌‌کنند، می‌‌توانند در شرایط خاص از صندوق غرامت (نقدی یا اوراق بهادار) دریافت کنند.
صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران بورس ملی هند
بورس ملی هند نیز با هدف جبران خسارت سرمایه‌گذاران در صورت نکول کارگزاران در برابر ادعاهای مشتریان، صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران را راه‌اندازی کرد. منابع مالی این صندوق از طریق دریافت حق عضویت از کارگزاران، مبالغ پرداختی توسط بورس و کسب درآمد از سرمایه‌گذاری‌های صندوق، تأمین میشود.
لازم به ذکر است که این صندوق نیز همچون صندوق‌های حمایت از سرمایه‌گذاران کانادا و ژاپن، حمایت محدودی از سرمایه‌گذاران می‌‌کند و تا سقف 2.5 میلیون روپیه به ازای هر مشتری غرامت می‌‌پردازد.
صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران زیمباوه
کمیسیون بورس و اوراق بهادار زیمباوه در سال 2010 میلادی، اقدام به ایجاد صندوق حمایت از سرمایه‌گذار کرد. هدف صندوق پرداخت غرامت به سرمایه‌گذارانی است که در نتیجه ناتوانی یک کارگزار عضو صندوق، به دلیل ورشکستگی، فعالیت‌های غیرقانونی و نادرست یا سایر دلایل، متحمل زیان شده‌اند؛ حداکثر مبلغ غرامت پرداخت شده در هر زمان نباید از 10 درصد ارزش بازار دارایی‌های صندوق در زمان سررسید پرداخت‌ها تجاوز کند.
بــــرش
راه‌اندازی صندوق تضمین تسویه در بازار سرمایه ایران
صندوق تضمین تسویه در سال 1391 توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه تأسیس شد تا اتاق پایاپای بتواند به عنوان طرف معامله مرکزی به مدیریت ریسک‌های تسویه بپردازد. اتاق پایاپای با استفاده از منابع صندوق تضمین، ریسک نکول اعضای پایاپای در تسویه معاملات بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران را مدیریت می‌‌کند. به عبارت دیگر، اگر در ساعت مقرر در روز تسویه، یک یا چند عضو پایاپای نسبت به پرداخت تعهدات خود اقدام نکنند، اتاق پایاپای منابع لازم برای تسویه معاملات را از محل منابع صندوق تضمین تأمین می‌‌کند.
بخشی از منابع صندوق تضمین از طریق اعضای صندوق تأمین میشود که تحت عنوان سهم مشارکت شناخته میشود. اعضای صندوق تضمین شامل اعضای پایاپای هستند به این معنی که تمام اعضای پایاپای باید با انعقاد قرارداد، به عضویت صندوق تضمین درآیند، در غیراین صورت عضویت آنها در اتاق پایاپای معلق خواهد شد. لازم به ذکر است که طبق دستورالعمل، صندوق تضمین تسویه کارگزارانی که در بورس اوراق بهادار تهران یا فرابورس ایران پذیرفته شده‌اند، عضو اتاق پایاپای محسوب می‌‌شوند. صندوق تضمین، حداکثر تا سقف منابع قابل پرداخت خود و در چارچوب مفاد دستورالعمل صندوق تضمین تسویه، نسبت به پوشش نکول اعضا اقدام می‌‌کند. در صورتی که مبلغ نکول اعضای پایاپای بیش از منابع صندوق تضمین باشد، اتاق پایاپای، به نسبت بستانکاری اعضا به تسویه معاملات از محل صندوق تضمین اقدام می‌‌کند.
در صورتی که منابع صندوق تضمین، پوشش دهنده کمتر از 50 درصد میزان جمع نکول اعضا باشد، کمیته صندوق می‌‌تواند در جهت مدیریت ریسک منابع صندوق تضمین از پوشش نکول اعضا خودداری کند. لازم به ذکر است که اعضای پایاپایی که نکول کنند و بدهی مربوطه از محل منابع صندوق تضمین پرداخت شود، برای هر مورد نکول مشمول جریمه تأخیر خواهند شد.
در صورت نکول عضو و تأمین آن از محل منابع صندوق تضمین، عضو نکول کرده موظف است در مواعد زمانی مقرر در دستورالعمل، نسبت به بازپرداخت آن به حساب صندوق تضمین اقدام نماید. چنانچه عضو مذکور، ظرف مهلت مقرر اقدام به تسویة بدهی خود نکند پس از اعلام اتاق پایاپای، بورس اوراق بهادار تهران یا فرابورس ایران بلافاصله از معاملات خرید عضو جلوگیری می‌نمایند و در صورت تسویه بدهی توسط وی، اتاق پایاپای بلافاصله مراتب را به بورس اوراق بهادار تهران یا فرابورس ایران اعلام و امکان خرید عضو مجدداً فراهم میشود.
در صورت نکول عضو در شرایط زیر، موضوع توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی به مرجع رسیدگی به تخلفات ارجاع میشود:
در صورتی که تأمین بدهی نکول شده عضو، از محل منابع صندوق تضمین ممکن نباشد.
در صورتی که بدهی نکول شده عضو، از محل منابع صندوق پرداخت شده، لکن عضو نکولکرده، در مهلت‌های مقرر در دستورالعمل، نسبت به بازپرداخت آن به همراه جریمه تأخیر مربوطه به صندوق تضمین خودداری کند.
در صورتی که عضو، در یک دوره سه ماهه مرتکب نکول بیشتر از یک روز کاری شود.
عدم عضویت در صندوق تضمین یا عدم پرداخت سهم مشارکت یا جریمه تأخیر به صندوق تضمین می‌‌تواند به منزله از دست دادن بخش عمده‌ای از شرایط فعالیت اعضای پایاپای محسوب شده و موضوع در مرجع رسیدگی به تخلفات مطرح و حسب مورد اقدامات انضباطی لازم اعمال میشود.
به طور کلی منابع صندوق تضمین از 4 بخش تأمین میشود که عبارتند از سهم مشارکت اعضای پایاپای؛ درآمدهای حاصل از سرمایه‌گذاری‌های منابع صندوق تضمین، جریمه تأخیر در پرداخت بدهی (اعم از بدهکاری در تسویه روزانه یا بدهکاری در پرداخت سهم مشارکت)؛ سایر منابعی که طبق مقررات به صندوق تضمین تخصیص می‌یابد.
لازم به ذکر است که سازکار صندوق تضمین تسویه با صندوق حمایت از سرمایه‌گذار متفاوت است چراکه هدف از صندوق تضمین تسویه حفظ انسجام مالی در بازار اوراق بهادار است. به عبارت دیگر برای اطمینان از اینکه اعضای اتاق پایاپای که اقدام به فروش اوراق بهادار کرده‌اند، اوراق مذکور را تحویل دهند و اعضایی که اقدام به خرید کرده‌اند، ارزش معامله را بپردازند، صندوق تضمین تسویه تأسیس شده است. اما همان طور که گفته شد، هدف از صندوق حمایت از سرمایه‌گذاران، جبران خسارت وارده به سرمایه‌گذاران در پی ورشکستگی کارگزاران است و نه روان کردن تراکنش‌های روزانه میان اعضای اتاق پایاپای.