تدوین دستورالعمل مقابله با فروریزش
در غرب منطقه 9، منطقه 10، 11، 12 و 17 تهران بیشترین تراکم فروچاله‌های شهری وجود دارد
تغییرات اقلیمی و آب‌وهوایی و خشکسالی، چند مخاطره را در سطح کشور به‌ویژه در برخی کلانشهرها ایجاد کرده است. فرونشست زمین، فروچاله یا فروریزش، ترک خوردگی و نشست، پدیده‌هایی هستند که در حال حاضر کشور را با بیشترین مخاطرات تهدید می‌کنند. هر کدام از این مخاطرات دلایلی دارد که مهم‌ترین آن کمبود آب است و نکته مهم اینکه این پدیده‌ها که اکثراً با عنوان فرونشست شناخته می‌شود باهم متفاوت هستند.
فرونشست‌ها بیشتر در زمین‌های بیرون شهر رخ می‌دهد که کاهش آب‌های زیرزمینی عمده‌ترین دلیل آن است، اما اخیراً با پدیده‌ای با عنوان فروریزش در شهرها مواجه هستیم که آخرین مورد آن در خیابان کارگر جنوبی در تهران اتفاق افتاد. بنابراین گزارش، ریزش ناگهانی زمین در اثر عوامل عمدتاً انسانی یا طبیعی که به شکل گودال یا چاله در سطح زمین ایجاد می‌شود، با عنوان فروریزش شناخته می‌شود. رایج‌ترین نوع فروریزش ناشی از فرسایش خاک زیرسطحی در اثر نشت لوله‌های آب و فاضلاب، حفر فضاهای زیرزمینی مانند خطوط مترو، قنوات و چاه‌ها می‌توانند منجر به فروریزش زمین شوند.
سیدطاها طباطبایی عقدا، مدیر بخش ژئوتکنیک و زیرساخت مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با «ایران اقتصادی» با اشاره به مخاطره فروریزش بخصوص در شهر تهران، از تدوین دستورالعمل مقابله با این پدیده با مشارکت سازمان مدیریت بحران شهرداری تهران خبر داد. به گفته مدیر بخش ژئوتکنیک و زیرساخت مرکز تحقیقات، در ابتدا این دستورالعمل در شهر تهران و سپس در شهرهای دیگر نیز اجرا می‌شود.
وی افزود: با همکاری سازمان مدیریت بحران شهرداری تهران با مرکز تحقیقات قراردادی برای دستورالعمل شناسایی پیشگیری و ایمن‌سازی موضوع فروچاله بسته شد ما هم کار اجرایی را شروع کردیم. با توجه به اینکه در بسیاری کشورهای توسعه یافته اروپایی یا امریکا، مخاطرات زیست‌محیطی کشورهایی مانند چین، هند، ایران و... وجود ندارد برای تدوین دستورالعمل مقابله با فروریزش نمونه‌های خارجی کمی داشتیم و به همین دلیل این دستورالعمل مختص کشور ماست.
طباطبایی گفت: دستورالعمل در مرحله بازبینی و اصلاح است و تابستان سال آینده این دستورالعمل را خواهیم داشت. فروریزش و فروچاله با فرونشست کاملاً متفاوت است. نشست یا فرونشست مسأله قدیمی است که با موضوع جدیدتری مخلوط شدند و از آنها به نام هم استفاده می‌شود. مثلا ترک خوردگی زمین فرونشست نیست بلکه پدیده‌ای است که تحت تأثیر فرونشست ایجاد می‌شود و فرونشست هیچ ارتباطی با فروچاله ندارد.
به گفته طباطبایی در جنوب شهر تهران فرونشست و فروریزش داریم اما در شمال شهر فرونشست نداریم. در غرب منطقه 9، منطقه 10، 11، 12 و 17 بیشترین تراکم فروچاله‌های شهری وجود دارد.
وی با اشاره به دستورالعمل مقابله با فرونشست گفت: این دستورالعمل سه بخش کلی دارد؛ در بخش اول روش‌های شناسایی فروچاله‌ها را داریم که در این بخش انواع تکنیک‌ها در دنیا برای پیدا کردن مناطقی که احتمال فروریزش دارد، بررسی کردیم شرایط کشور راه هم بررسی و پیشنهاد کردیم با چه تکنیک‌هایی می‌توانیم فروریزش را شناسایی کنیم، اما مشکل این است که برای شناسایی فروریزش‌ها، تجهیزات روز نداریم و اگر شناسایی می‌کنیم ناقص است. برای این پدیده تکنیک‌های قدیمی داریم اما این تکنیک‌ها بسیار پرهزینه است. تکنولوژی جدید شناسایی مناطق پرخطر و در معرض فروریزش هنوز وارد کشور نشده است و ما اگر بخواهیم با تکنیک‌های قدیمی همه مناطق پرخطر را شناسایی کنیم بسیار هزینه‌بر است. با این حال شناسایی در مناطق بسیار پرخطر را شروع کرده‌ایم.
مدیر بخش ژئوتکنیک و زیرساخت مرکز تحقیقات افزود: بعد از شناسایی مناطق پرخطر می‌توانیم پیشگیری را شروع کنیم. این پدیده عمدتاً مربوط به نشت لوله‌های آب، تأسیسات زیرسطحی مثل تونل مترو، شکستن لوله‌های آب و فاضلاب، قنوات و ساختمان‌های قدیمی و خاک مسأله‌دار است. فروریزش بعد از بارندگی شدید یا عبور بارهای سنگین از معابر بیشتر دیده می‌شود.
به گفته طباطبایی در مرحله دوم دستورالعمل مقابله با فروریزش، فروریزش‌هایی را که احتمال دارد در آینده رخ دهد با تکنیک‌هایی پر می‌کنیم. در مرحله بعد، دستورالعمل مواجهه با حادثه، مدیریت صحنه، تقسیم‌بندی مسئولیت هر ارگان، تعمیرات تأسیسات زیر سطحی انجام و با تکنیک‌هایی چاله‌های ایجاده شده پر می‌شود.
وی گفت: توسعه سریع شهرنشینی، تغییرات چشمگیر اقلیم و توسعه سریع اقتصادی، شهرها را با مشکلات محیط زیستی جدی روبه‌رو ساخته است. در شهرهای بزرگ با جمعیت میلیونی، در دهه‌های اخیر هزاران کیلومتر خط لوله (شریان‌های حیاتی) و بسیاری دیگر از سازه‌ها و تأسیسات زیرزمینی از جمله مترو ساخته شده است و امروز بسیاری از آنها به درجات مختلف با مسائل مرتبط با نشت آب و نشست درگیر هستند. بسیاری از زیرساخت‌ها مانند لوله‌های آب و فاضلاب که در زیر زمین مدفون شده‌اند، در حال فرسوده‌شدن هستند. بنابراین خطر فروریزش نیز در حال افزایش است؛ افزون بر این، وجود مجراهای زیرزمینی قنات و چاه‌های جذبی فاضلاب در شهرهایی مانند تهران، از عوامل مهم تأثیرگذار بر فروریزش به شمار می‌آید.
مدیر بخش ژئوتکنیک و زیرساخت مرکز تحقیقات موضوع فرونشست زمین را مخاطره‌ای جدید در کشور نام برد و گفت: پایین آمدن تدریجی سطح زمین تحت‌تأثیر تراکم رسوبات زیرسطحی که عمدتاً ناشی از اضافه فشار منفذی حاصل از برداشت آب‌های زیرمینی در دشت‌ها اتفاق می‌افتد. نرخ پدیده فرونشست سطح زمین در ایران حدود 1 تا 30 سانتیمتر در سال در دشت‌های مختلف متغیر است. بسیاری از دشت‌های ایران دچار پدیده فرونشست شده‌اند. در تهران، فرونشست در دشت‌های جنوب غرب آن اتفاق می‌افتد و صرفاً بخش‌هایی از مناطق 18 و 19 تحت‌تأثیر این پدیده هستند.
وی خاطرنشان کرد: نشست زمین نیز به دلیل ضعیف بودن ظرفیت باربری خاک در مقابل بار سازه، پی داخل خاک فرومی‌رود و معمولاً باعث ترک خوردگی ساختمان‌ها می‌شود. نشست در خاک‌های دانه‌ای سریع و در خاک‌های ریزدانه (خصوصاً خاک‌های رسی) زمانبر است. معمولاً نشست در خاک‌های ریزدانه تحت‌تأثیر تغییرات رطوبت اتفاق می‌افتد.