90 درصد برج‌های تهران استاندارد ایمنی ندارند
ساخت و ساز در مجاورت گسل‌ها در بســیاری از مناطق کشور بدون توجه به مقررات حریم گسل، به سرعت رو به افزایش و در شهرهای تهران، تبریز، کرج، مشهد، قزوین، کرمان، شیراز و اهواز به وضعیت بحرانی رسیده است
بسیاری از شهرهای ایران در حاشیه یا روی گسل‌های فعال بنا شده‌اند. حتی در برخی کلانشهرها، بیمارســتان، مدارس، مخازن سوخت، برج و سایر ســاختمان‌های بســیار مهم و خطرزا روی نواحی گسلی احداث شده‌اند. بنابراین این ساختمان‌ها دائماً در معرض تخریب ناشی از زلزله هستند. ساخت و ساز و هرگونه تأسیسات در محدوده گسل در زمان زلزله ریســک تخریب بالایی دارد.
بروز فجایع در صورت وقوع زلزله در کلانشهرها با توجه به جمعیت بالا، همیشه بیشتر است. در شهر تهران گسل مشا، گسل شمال تهران و گسل ری(شمالی – جنوبی)، از مهم‌ترین گسل‌ها به شمار می‌روند. براساس اطلاعات مرکز تحقیقات راه و مسکن وزارت راه و شهرسازی، در حال حاضر طرح تعیین نقشه گسل‌ها و حریم آنها در محدوده شهری و با هدف اعمال الزامات ممنوعیت و محدودیت ساخت و روش ساخت طبق آیین‌نامه ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله، در حال انجام است که می‌تواند در فراهم آوردن بستر فنی لازم جهت کاهش ریسک و آسیب‌پذیری و ارتقای تاب‌آوری شهری در مقابل زلزله نقش بسزایی داشته باشد. طبق آخرین اطلاعات وزارت راه و شهرسازی، نقشه حریم گسل‌های 6 کلانشــهر تهران، کرج، تبریز، مشهد، زنجان و کرمان در محدوده شهری و حاشــیه ۳۰ کیلومتری آن تهیه و ابلاغ شده و تهیه نقشه و حریم گسل‌ها در 9 شهر دیگر نیز در دست اقدام است.
شهر تهران به دلیل وجود درصد بالایی از بافت فرسوده و ساختمان‌های بلند مرتبه در پهنه‌های گســلی، در صورت وقوع زلزله بزرگ با ریسک بالایی از نظر خسارات جانی و مالی مواجه است. حریم گسل‌های تهران 75 کیلومتر وسعت دارد که 55 کیلومتر از آن در شهر تهران واقع است و روی حدود 25 کیلومتر (۹درصد مساحت شهر تهران) آن ساخت و ساز شده است و حدود 32 هکتار بافت فرسوده در محدوده حریم گسل‌های شهر تهران قرار دارد.
طبق آمار، حدود 12 هزار ساختمان در تهران باید از نظر مقاومت و رفع خطر مورد بررسی و اقدام فوری قرار گیرند. حدود نیمی از ساختمان‌های موجود ضعیف و فرسوده هستند که در این بین، منطقه یک با حدود 8 هزار بنا (معادل 65 درصد ساختمان‌های منطقه) واقع در حریم گسل وضعیت بحران‌زایی در زمان وقوع زلزله خواهد داشت. به نظر می‌رسد این موضوع با روند رو به افزایش متراکم‌سازی و بلندمرتبه‌سازی در این منطقه شرایط بغرنج دارد. بعد از منطقه یک، مناطق 2 تا 5 در رده‌های بعدی نزدیکی به حریم گسل قرار دارند. از طرفی قرارگیری مخزن سوخت شمال تهران روی خط گســل و همچنین گسترش خطوط مترو می‌تواند ریسک مخاطرات را در زمان وقوع زلزله افزایش دهد.
طبق آمار اعلام شده حدود 100 ساختمان بلندمرتبه (ساختمان‌های با تعداد طبقه 12 و بیشتر از آن) در تهران روی گسل ساخته شده و نیمی از آنها در منطقه یک واقع شده‌اند، منطقه یک و 22 بیشترین ساختمان‌های بلندمرتبه ساخته شده روی گسل را در شهر تهران دارد.
درصد بالایی از ساختمان‌های بلندمرتبه شهر تهران در حریم گسل‌های اصلی واقع شده‌اند که ریسک بالایی در هنگام زلزله به دنبال خواهد داشت. طبق آمار تا ســال 1397، در شهر تهران علاوه بر 100 برجی که روی حریم گسل‌های اصلی واقع هستند، 55 برج در حریم گسل‌های متوسط و 16 برج در حریم گسل‌های فرعی قرار دارند. همچنین با توجه به نقشه معابر در زمان امدادرسانی، رعایت عرض معابر و میزان عقب‌نشینی در زمان ساخت وســاز طبق ضوابط بسیار حائز اهمیت است.
در حال حاضر روند ساخت و ساز در پهنه‌های گسلی بخصوص در شهرهای واقع در دامنه کوه‌ها با سرعت بالایی رو به افزایش است. تهران، تبریز، کرج، مشهد، قزوین، کرمان، شیراز و اهواز از این نظر وضعیت بحرانی‌تری دارند. در این بین، کلانشهر تهران و بعد از آن تبریز و کرج، بیش از سایر شــهرها با این معضل مواجه هستند که گسترش بی‌رویه ساخت و ساز روی گسل‌های شمال تهران، ری، کهریزک، شمال کرج و ماهدشت گویای این مطلب است.
به گفته متولیان بخش ساخت و ساز، ساخت و ساز ساختمان‌های با جمعیت بالا و عمومی در حریم گسلی ممنوع شده است و رعایت ممنوعیت ساخت و سازها در حریم گسلی کلانشهرهایی همچون تهران، مشهد و کرج الزامی شده است. مطابق آیین‌نامه ۲۸۰۰ احداث ساختمان‌های با جمعیت بسیار بالا از جمله بیمارستان‌ها، مدارس و مخازن سوخت و غیره، همچنین احداث ساختمان‌های بلند در حریم گسلی ممنوع شده است.
براساس آمار و اطلاعات منتشر شــده حدود 230 برج در دهه 70 که دوره شروع برج‌سازی‌های جدید در تهران محســوب می‌شود، بدون دریافت مجوز کمیسیون ماده 5 احداث شده‌اند و مجوز 543 برج نیز تا پیش از سال 1385 صادر شده است. بنابر اظهارات شهرداری تهران و شورایعالی شهرسازی و معماری کشور، اکثر این بناها فاقد ایمنی کافی هستند و بیش از 90 درصد برج‌های تهران براساس بررسی‌های سازمان آتش‌نشانی و خدماتی شهر تهران، استاندارد ایمنی ندارند. در حال حاضر ساختمان‌سازی و احداث برج‌های متعدد در تهران و تبریز در محدوده ممنوعیت ساخت و ساز یعنی حریم قرمز و نارنجی گسل‌ها نیز صورت گرفته است و به رغم اینکه مطابق آیین‌نامه 2800 اثرات گسل باید در طراحی ساختمان‌ها در پهنه‌های گسلی لحاظ شود، تفاوتی در طراحی این ساختمان‌ها اعمال نمی‌شود که به گفته فعالان حوزه ایمنی ساختمان، یکی از دلایل آن را می‌توان عدم ارائه ضوابط اجرایی و محاسباتی مشخص برای این ساختمان‌ها دانست.
بنابر تجربیات گذشته، وسعت خرابی در کلانشهرهای واقع بر گسل‌های فعال از جمله تبریز، مشهد، اهواز و بویژه تهران به دلیل مرکز جمعیتی و وجود ســاختمان‌های مرتفع، درصورت وقوع زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از 7 ریشتر، بسیار وسیع و فاجعه‌آفرین خواهد بود. برای مثال شهر جدید پردیس در 10 کیلومتری جنوب محل تلاقی دو گســل مهم شمال تهران و مشا واقع شده است. با توجه به روند رو به رشد احداث و گسترش شهرک‌های جدید در پهنه‌های گسلی، تدوین نقشه‌های گســل و حریم آنها به کمک ظرفیت‌های علمی و تخصصی کشور باید در اولویت برنامه‌های پیشگیری و کاهش خطر حوادث طبیعی قرار گرفته و این نقشه‌ها در دسترس مردم قرار گیرند. این اقدام می‌تواند تأثیر بسزایی در افزایش تاب‌آوری شهری و ایجاد و توسعه شهرهای امن داشته باشد.
بنابراین گزارش، مهم‌ترین اقدامات به منظور جلوگیری از پیشــرفت این بحران و وقوع فجایع احتمالی ناشی از آن، حریم گسل‌ها، رعایت ضوابط و مقررات قانونی، ساخت و ساز در پهنه‌های گسلی از طریق تقویت بعد قانونی، اجرایی و ساخت و ساز در پهنه‌های گسلی از طریق تقویت نظارتی و در نهایت تصمیم‌سازی صحیح درخصوص ساختمان‌های فاقد ایمنی موجود در پهنه‌های ریسک‌پذیر است.