پافشاری وزیر نفت دولت قبل بر ادامه مسیر اشتباه
ظرفیت پالایشی دنیا به بیش از ۱۰۰ میلیون بشکه در روز رسیده، در حالی که ظرفیت پالایشی ایران روزانه با احتساب نفت خام و میعانات گازی تنها حدود ۲.۲ میلیون بشکه است
پافشاری بر مواضع اشتباه و لجبازی با منافع ملی به دلایل بیشتر سیاسی، از سوی بیژن نامدار زنگنه وزیر سابق نفت با گذشت بیش از دو سال از خداحافظی او از سکانداری بر وزارت نفت.
بیژن نامدار زنگنه به تازگی اعلام کرده است که در ۵۰ سال اخیر هیچ کشوری در حوزه پالایشی و پتروشیمی سرمایه‌گذاری نکرده زیرا توجیه اقتصادی کم است!
پالایشگاه‌سازی یک کار کثیف است؛ این استدلالی بود که زنگنه وزیر نفت در دولت روحانی در پاسخ به کم‌کاری در این حوزه بیان کرد. هرچند که آن زمان هم کارشناسان نسبت به ضرورت ساخت پالایشگاه هشدار دادند اما بیژن زنگنه وزیر سابق نفت اخیراً با تکرار همان ادبیات در نهمین کنگره راهبردی نفت و نیرو گفته است که: «بنده هیچ دلیل اقتصادی و فنی قابل قبول برای الزام ساخت پالایشگاه برای جلوگیری از صادرات نفت خام درنیافته‌ام، در ۵۰ سال اخیر هیچ کشوری در حوزه پالایشی و پتروشیمی سرمایه‌گذاری نکرده زیرا توجیه اقتصادی کم است.» اما این اظهارات تا چه میزان منطبق بر واقعیات است؟
با وجود گرایش رو به رشد به سوی استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی، نفت، همچنان اصلی‌ترین کالای جهان است که اقتصادها بر اساس قیمت آن، شکوفا شده یا دچار افول می‌شوند.
اما نفت بدون پروسه تبدیل به سوخت‌ها و مواد مورد نیاز شامل بنزین، دیزل، سوخت جت و پتروشیمی بی‌فایده است.
منطقه خلیج فارس با داشتن مجموعاً ۴۹۷ میلیارد بشکه ذخایر قطعی نفت که تقریباً ۳۴ درصد از ذخایر قطعی برآورد شده نفت جهان را تشکیل می‌دهد، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در بخش پالایش انجام می‌دهد.
سرمایه‌گذاری در بخش پایین دستی منطقه، در درجه اول با هدف تأمین تقاضای داخلی فزاینده و تنوع بخشیدن به اقتصاد از خام‌فروشی نفت، به صادرات محصولات تخصصی‌تر است.
درعین حال، این پالایشگاه‌ها جریان‌های تجارت جهانی را تغییر می‌دهند و این منطقه، محصولات پالایش شده بیشتری بهخصوص به اروپا صادر می‌کند.
بخش پالایش منطقه طی چند سال گذشته، شاهد رشد فوق‌العاده‌ای بوده که عمدتاً ناشی از سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه دولت‌ها در دوره قیمت بالای نفت بوده است. مقامات کشورهای تولیدکننده همچنین توسعه بخش پایین دستی را در اولویت قرار داده‌اند. درحال حاضر پنج پروژه بزرگ پایین دستی در خاورمیانه در جریان است که عبارتند از پالایشگاه جدید الزور، پالایشگاه‌های رأس تنوره و ریاض آرامکو، پروژه انعطاف‌پذیری نفت ادنوک، برنامه مدرن‌سازی باپکو (BAPCO) و مجتمع پالایش و پتروشیمی دقم.
پالایشگاه جدید الزور
این پروژه ۱۶ میلیارد دلاری توسط شرکت «صنایع نفت یکپارچه کویت (KIPIC)» که وابسته به شرکت دولتی کویت پترولیوم است، اجرا شده است.
پالایشگاه الزور برای پالایش نفت خام سنگین طراحی شده و دارای سه واحد تقطیر خام است.
این پالایشگاه امید کویت برای پاسخگویی به تقاضای رو به رشد برای برق است.
این تأسیسات با ظرفیت ۶۱۵ هزار بشکه در روز که با بودجه‌ای بالغ بر ۱۶ میلیارد دلار در دست توسعه است، ۲۲۵ هزار بشکه در روز نفت کوره کم گوگرد برای تولید برق عرضه می‌کند.
پالایشگاه الزور که یکی از بزرگترین پالایشگاه‌های تک‌فازی است که تاکنون ساخته شده است و پس از بهره‌برداری کامل، به دومین پالایشگاه بزرگ عملیاتی در شورای همکاری خلیج فارس تبدیل خواهد شد.
پالایشگاه‌های رأس تنوره و ریاض آرامکو
عربستان سعودی در ۱۰ سال گذشته، در سه پالایشگاه جدید چند میلیارد دلاری به ظرفیت ۴۰۰ هزار بشکه در روز، سرمایه‌گذاری کرده است.
پالایشگاه جازان که به طور کامل به آرامکوی سعودی تعلق دارد، در حال افزایش فعالیت است.
سرمایه‌گذاری‌های نیمه کاره هم در عربستان سعودی با سرعت ادامه دارد و پروژه‌های سوخت پاک در پالایشگاه‌های رأس تنوره و ریاض در دست انجام است.
هدف هر دو پروژه، تمرکز بر بهبود کیفیت سوخت است، زیرا این کشور به سمت استاندارد یورو ۵ حرکت می‌کند.
عمده محصولات تولید پالایشگاه رأس تنوره برای مصارف داخلی به کارخانه فله ظهران، عرضه شده و مابقی صادر می‌شود. این پالایشگاه در سپتامبر سال ۱۹۴۵ با ظرفیت تولید اولیه بیش از ۶۰ هزار بشکه در روز، آغاز به کار کرد.
پروژه انعطاف‌پذیری نفت ادنوک
پروژه انعطاف‌پذیری نفت ۳.۵ میلیارد دلاری ادنوک، قابلیت‌های پالایش پالایشگاه ادنوک در رویس را به میزان قابل ملاحظه‌ای بالا خواهد برد.
ادنوک در طول تاریخ فعالیت خود، عمدتاً گرید نفتی موربان را پالایش کرده که از میادین خشکی در ابوظبی استخراج کرده است. به محض تکمیل، پروژه انعطاف‌پذیری نفت، به این شرکت اجازه خواهد داد حداکثر تا ۴۲۰ هزار بشکه در روز گریدهای نفتی سنگین‌تر و ترش‌تر را پالایش کند.
این گریدها شامل نفت آپرزاکوم است که از میادین فراساحلی ابوظبی استخراج می‌شود و همچنین بیش از ۵۰ نوع دیگر که از سراسر دنیا تأمین می‌شوند.
این پروژه به فعالیت‌های ادنوک، ارزش قابل ملاحظه‌ای اضافه خواهد کرد. ظرفیت افزوده شده، به این غول انرژی دولتی اجازه می‌دهد رویکرد مقرون به صرفه و بازار محوری برای خوراک منتخب، در پیش بگیرد. همچنین حجم بیشتری از گرید نفتی گران‌قیمت موربان را برای صادرات، آزاد می‌کند.
برنامه مدرن‌سازی باپکو (BAPCO)
با مجموع بودجه ۶ میلیارد دلار، برنامه مدرن‌سازی باپکو، یکی از بزرگترین پروژه‌ها در تاریخ بحرین و بزرگترین سرمایه‌گذاری سرمایه در تاریخ ۹۰ ساله باپکو است.
هدف از این پروژه، افزایش ظرفیت پالایش تنها پالایشگاه نفت بحرین به ۳۶۰ هزار بشکه در روز از ظرفیت فعلی ۲۶۷ هزار بشکه در روز از طریق نوسازی تأسیسات فرسوده است.
سرمایه‌گذاری در ظرفیت پالایش نفت جهانی
جدیدترین پالایشگاه در امریکا، پالایش تگزاس اینترنشنال ترمینالز به ظرفیت ۴۵ هزار بشکه در روز در چنل ویوی تگزاس است که فعالیتش را در فوریه سال ۲۰۲۲ آغاز کرد. با این حال، جدیدترین پالایشگاه با ظرفیت واحد پایین دستی قابل توجه، تأسیسات شرکت مارتون در گری ویل لوئیزیانا است. این تأسیسات در سال ۱۹۷۷ با ظرفیت اولیه ۲۰۰ هزار بشکه در روز ساخته شد و تا اول ژانویه سال ۲۰۲۳، ظرفیت پالایش ۵۹۶ هزار بشکه در روز را داشت؛ البته پالایشگاه‌های فعلی هم از طریق ارتقا یا ساخت جدید، به ظرفیت پالایش خود اضافه کرده‌اند.
با این حال، این چین است که بیشترین رشد ظرفیت پالایش نفت را در میان هر منطقه‌ای در جهان دارد. سرمایه‌گذاری چین در افزایش ظرفیت پالایش در سال ۲۰۱۹، به ۲۱ میلیارد دلار رسید. با توجه به اینکه چین، خانه بزرگترین شرکت نفت و گاز جهان از نظر درآمد است، این موضوع نباید مایه تعجب باشد. سینوپک در سال ۲۰۱۸، حدود ۴۳۲.۵ میلیارد دلار درآمد داشت در حالی که پتروچاینا که رقیب چینی این شرکت است، با ۳۴۷.۷ میلیارد دلار درآمد، در رتبه سوم قرار گرفت.
ظرفیت پالایشگاه نفت در اروپا و کشورهای مشترک‌المنافع مستقل در سال ۲۰۲۲، حدود ۲۳.۶ میلیون بشکه در روز بوده است که کاهش اندکی در مقایسه با سال قبل داشت. در طی دوره مورد نظر، ظرفیت بیش از ۱.۵ میلیون بشکه در روز کاهش یافته است. صرفنظر از پرداختن بیشتر به نمونه‌های دیگر پالایشگاه‌سازی در سایر کشورها اما واقعیت این است که ناترازی در سوخت محصول تعلل زنگنه وزیر نفت در دولت قبل است، چراکه اعتقادی به ساخت پالایشگاه نداشت. محمدعلی قدیری کارشناس انرژی گفته است که ایران با وجود برخورداری از منابع غنی نفتی و سابقه طولانی در زمینه استخراج نفت، هنوز در حوزه پالایش با نقطه ایده‌آل فاصله دارد، این عقب‌ماندگی را می‌توان از سهم پایین ایران در زمینه پالایش نفت نسبت به ظرفیت تولید مشاهده کرد و افزوده که در حال حاضر ظرفیت پالایشی دنیا به بیش از ۱۰۰ میلیون بشکه در روز رسیده، در حالی که ظرفیت پالایشی ایران روزانه با احتساب نفت خام و میعانات گازی تنها حدود ۲.۲ میلیون بشکه است. در قانون برنامه ششم توسعه در نظر گرفته شده بود به طوری که در بند «الف» ماده ۴۴ این قانون آمده است: «دولت مکلف است به منظور افزایش ارزش افزوده انرژی و تکمیل زنجیره ارزش در طول اجرای قانون برنامه اقدام‌های زیر را انجام دهد: تسهیلات لازم برای ایجاد ظرفیت پالایش مقدار دو میلیون و 700 هزار بشکه در روز نفت خام و میعانات گازی با ضریب پیچیدگی بالا توسط بخش غیردولتی را به نحوی برنامه‌ریزی و اجرا کند تا ترکیب تولید فرآورده آنها اساساً به محصولات سبک‌تر و میان تقطیر اختصاص یابد و سهم نفت کوره در الگوی پالایش از 10 درصد بیشتر نشود.» وی ادامه داد: ایران با وجود اینکه یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر نفتی دنیا است، سهمی حدود ۲ درصد از ظرفیت پالایشی دنیا را به خود اختصاص داده است که نسبت به میزان منابع نفتی موجود در کشور، سهمی بسیار اندک و محدود است.
بــــرش
مجتمع پالایش و پتروشیمی دقم
پالایشگاه دقم با ظرفیت ۲۳۰ هزار بشکه در روز، بودجه کلی هفت میلیارد دلار دارد و بخشی از برنامه‌های دولت عمان برای توسعه منطقه دقم است که در آن، یک بندر و تأسیسات مرتبط با آن، ساخته شده است.
حدود ۶۵ درصد از خوراک این پالایشگاه از کویت وارد خواهد شد و ۳۵ درصد دیگر توسط این سلطان‌نشین، تأمین می‌شود. شرکت OQ۸، سرمایه‌گذاری مشترک میان OQ و کویت پترولیوم اینترنشنال است.
پس از اتمام ساخت پالایشگاه، ظرفیت پالایش حدود ۲۳۰ هزار بشکه نفت خام در روز را خواهد داشت.
دیزل، سوخت جت، نفتا و ال‌پی‌جی، محصولات اصلی آن هستند. پروژه‌های این پالایشگاه شامل هیدروکرکینگ و واحدهای کوک، بازیابی گوگرد، تولید هیدروژن و واحدهای تصفیه مراکس است.