ضرورت تشکیل تشکل‌های صنفی متناسب با ویژگی‌های کار پلتفرمی در ایران
تقریباً از اواسط دهه ۸۰ شمسی و همزمان با گسترش استفاده از اینترنت به‌عنوان دروازه‌ای جدید برای ارائه خدمات، عرضه و فروش محصولات، استارتاپ‌ها یا معادل فارسی آن «کسب وکارهای نوپا» شکل گرفتند. کسب و کارهایی که با هدف ارائه یک محصول یا خدمت جدید و منحصر به فرد به بازار، آغاز به کار می‌کنند و ریسک بالا، رشد سریع، انعطاف‌پذیری و نیاز به سرمایه‌گذاری از مشخصه‌های اصلی فعالیت آنها است.
به گزارش آتیه آنلاین، علاوه بر این مشخصه‌ها که ویژگی‌های ذاتی چنین مدلی از کسب وکار است، روابط کار نیز گاهی در این حوزه متفاوت از سایر حوزه‌ها است. گرچه در هر کسب وکاری اگر نیروی انسانی به صورت مستقیم و در مقابل دریافت حق‌السعی اعم از مزد، حقوق، سود سهام و سایر مزایا به درخواست کارفرما کاری انجام دهد، از نظر قانون کار، کارگر محسوب می‌شود و قطعاً مشمول قانون کار و تأمین اجتماعی است، اما در کسب وکارهای پلتفرمی این رویه متفاوت است.
نبود تعریفی مشخص از «کارگر» و «کارفرما» بویژه در کسب وکارهای پلتفرمی که یک درخواست‌دهنده را به یک فرد انجام‌دهنده آن درخواست متصل می‌کنند و در ادامه، نبود چهارچوبی برای ارزیابی دقیق رابطه کار در این بخش به ابهامات درخصوص چگونگی فعالیت نیروی کار در برخی پلتفرم‌ها، همچون «حمل ونقل مسافر» یا «سفارش غذا» دامن زده است. با وجود اینکه سال‌ها است از فعالیت این‌گونه کسب وکارها می‌گذرد و با توجه به میزان بازگشت و گردش سرمایه دیگر نمی‌توان آنها را کسب وکار نوپا نامید، اما هنوز مشخص نیست که نیازها، انتظارات و توقعات حرفه‌ای نیروی کار پلتفرمی چیست و چطور باید تعریف شود؟ قوانین و مقررات ناظر بر روابط کار در کسب و کارهای پلتفرمی شامل چه مواردی است و نیروی کار شاغل در این حوزه‌ها از چه طریقی می‌توانند حقوق صنفی خود را پیگیری کنند؟
فعالیت استارتاپ‌ها در ایران
فعالیت استارتاپ‌ها در ایران به‌طور رسمی از سال ۱۳۸۲ با ابلاغ قانون تجارت الکترونیک آغاز شد. در سال‌های اخیر، با رشد نفوذ اینترنت و تلفن همراه در ایران، تعداد استارتاپ‌ها به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است. در حال حاضر، بیش از چند هزار استارتاپ در زمینه‌های مختلف در ایران فعال هستند. فناوری اطلاعات و ارتباطات (مانند کسب وکارهای آنلاین)، بازاریابی دیجیتال (تبلیغات آنلاین و بازاریابی محتوا)، خدمات مالی (پرداخت الکترونیکی)، حمل و نقل مسافر، سفارش غذا، فروشگاه‌های آنلاین، گردشگری، سلامت، آموزش و موارد دیگر برخی از مهم‌ترین زمینه‌های فعالیت استارتاپ‌ها در ایران را تشکیل می‌دهند. آمار قابل استنادی از تعداد افراد شاغل در استارتاپ‌ها در دست نیست، اما برخی گزارش‌ها بخش بزرگی از آمار اشتغال ناقص را متعلق به نیروی کار شاغل در استارتاپ‌ها می‌دانند.
نبود نظارت قانونی بر وضعیت شاغلان
تعداد زیاد قوانین و مقررات ناظر بر فعالیت این کسب وکارها باعث شده تا این حوزه با تعدد قوانین مواجه باشد؛ از جمله قوانین و مقررات ناظر بر فعالیت استارتاپ‌ها در ایران می‌توان به قانون تجارت، قانون تجارت الکترونیک، قانون کار، قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان، آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان، دستورالعمل ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی، بخشنامه‌های وزارت صنعت، معدن وتجارت، دستورالعمل‌های مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات و قوانین و مقررات مرتبط با جذب سرمایه‌گذاری اشاره کرد.
گزارش‌ها نشان می‌دهد که میان مجموعه قوانین ناظر بر فعالیت کسب وکارهای نوپا، قانون کار و قانون تأمین اجتماعی از جامعیت کافی برای نظارت بر شکل فعالیت کسب وکارهای نوپا برخوردار نیست. به نحوی که قوانین موجود در این حوزه قدیمی است و برای مشاغل نوین مناسب نیست. قراردادهای کار در این‌گونه مشاغل به شکل آزاد (فریلنسینگ) و عمدتاً در قالب پروژه‌ای و پاره‌وقت تنظیم می‌شوند. به همین دلیل، کارگران شاغل در استارتاپ‌ها از حمایت‌های دولتی، اجتماعی و ثبات شغلی محرومند و مفاهیمی مانند «حقوق کار» و «رابطه کارگری و کارفرمایی» برای چنین مشاغلی به بازتعریف کلی نیاز دارد.
در عین حال مروری بر مهم‌ترین چالش‌های فراروی نیروی کار شاغل در کسب وکارهای پلتفرمی نشان می‌دهد که در حال حاضر مرجع پاسخگویی برای مشکلات آنها وجود ندارند و نیروی کار شاغل در این بخش، امکان سازماندهی مطالبات و تشکل‌یابی ندارند. علاوه براین، رابطه یک‌سویه و تحمیل قوانین از سوی کارفرمایان به کارگران در استارتاپ‌ها نیز یک مشکل جدی است که در نبود تشکل‌های صنفی برای دفاع از حقوق کارگران، شرایط را برای دفاع از حقوق صنفی این گروه از شاغلان سخت‌تر می‌کند.
بنابراین به نظر می‌رسد مهم‌ترین و نخستین قدم برای پیگیری حقوق صنفی، تشکیل تشکل‌های صنفی متناسب با ویژگی‌های کار پلتفرمی است. این تشکل‌ها می‌توانند به عنوان نماینده کارگران در مذاکرات با کارفرمایان و دولت عمل کرده و مطالبات آنها را پیگیری کنند. گرچه با توجه به نوین بودن این حوزه هنوز قوانین و مقررات مشخصی برای تشکل‌های صنفی کارگران پلتفرمی وجود ندارد، اما می‌توان از ظرفیت قوانین موجود در زمینه ایجاد تشکل‌های کارگری استفاده کرد.