رئیس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌و‌گو با «ایران اقتصادی» تشریح کرد
نقشه راه مهار فرونشست زمین
42 درصد جمعیت ایران در 5 استان رکورددار بالاترین میزان فرونشست زمین در ایران هستند. علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اعلام این خبر، تدوین نسخه نهایی و تصویب مقررات ملی فرونشست زمین را به‌عنوان اولویت مهم دولت جدید در این حوزه مورد تأکید قرار داده و می‌گوید: پدیده فرونشست زمین برخلاف زلزله قابل کنترل و مهار است به شرطی که قوانین و ضوابط ملی و فراگیر برای این حوزه تدوین و تصویب شود. وی در عین حال از تدوین پیش‌نویس مقررات ملی فرونشست زمین خبر داده و معتقد است تکمیل و تصویب این ضوابط می‌تواند یکی از مهم‌ترین بحران‌های عصر حاضر در کشور را مهار کرده و فرونشست زمین را از شرایط بحرانی خارج کند.
مشروح گفت وگو با وی را در ادامه بخوانید.
فرونشست زمین را چگونه تعریف می‌کنید و عواملی که منجر به بروز این پدیده می‌شوند کدامند؟
این پدیده در واقع، پایین‌رفتگی تدریجی یا ناگهانی سطح زمین در گستره‌ای وسیع(پهنه‌ای) و یا محدود(به‌صورت نقطه‌ای یا خطی) در اثر عوامل طبیعی یا غیر طبیعی است. بنابراین، طبق این تعریف، عناوین فرونشست و فروریزش زمین، در ذیل عنوان «فرونشست زمین» جای می‌گیرند. در ادبیات فنی، گاه دو پدیده فروریزش و فرونشست زمین، به‌دلیل تفاوت منشأ آنها، تفکیک یافته و مورد بحث قرار گرفته‌اند. با هدف پوشش دادن هر دو پدیده و با توجه به تعریفی که به عمل آمده، دو موضوع فرونشست زمین(حرکت بطئی رو به پایین سطح زمین) و فروریزش زمین(حرکت ناگهانی رو به پایین سطح زمین) با هم و ذیل عنوان کلی «فرونشست زمین» مورد توجه هستند که گاه جهت تفکیک دو عبارت فرونشست و فروریزش زمین به‌صورت مجزا نیز استفاده می‌شود. به طور کلی چند عامل مهم در شروع پدیده فرونشست زمین و پیشرفت آن نقش دارند. افت سطح ایستابی، بالا آمدگی آب دریاها، ذوب یخچال‌ها در زیر لایه‌های رسوبی و استخراج معادن و نفت و گاز در واقع از جمله عوامل اصلی فرونشست زمین هستند. اما عمده‌ترین علت فرونشست زمین در ایران زمین، افت سطح آب‌های زیرزمینی است.
تصویر کلی از وضعیت فرونشست زمین در ایران چگونه است؟
در یک تصویر کلی می‌توان اعلام کرد، مساحت تقریبی پهنه‌های فرونشستی کشور حداقل حدود 185000 کیلومتر مربع(18 میلیون و 500 هزار هکتار) برآورد می‌شود که تقریباً معادل 11 درصد مساحت سرزمینی ایران است. همچنین وسعت زون‌های فرونشستی در استان خراسان به مراتب بالاتر است. استان تهران دارای بیشترین تراکم پهنه‌های فرونشستی بوده و به‌دنبال آن، استان‌های خراسان رضوی، اردبیل و گلستان قرار دارد. استان خراسان رضوی با توجه به مساحت بالای آن، تراکم بالای پهنه‌های فرونشستی را نیز داراست و لذا توجه به مخاطره فرونشست زمین در استان خراسان رضوی باید اولویت بالاتری را داشته باشد. روستاهای استان‌های خراسان رضوی، تهران، گلستان و فارس به‌طور نسبی در معرض قرارگیری بیشتری نسبت به خطر فرونشست زمین هستند. استان اصفهان از نظر تعداد شهرهای در معرض خطر فرونشست زمین، بیشترین تعداد را داراست.همچنین استان‌های خراسان رضوی، فارس و تهران به ترتیب در رده‌های بعدی قرار دارند. براساس داده‌های موجود(اطلاعات شرکت بازآفرینی شهری)، از مجموع نزدیک به 88 هزار و 650 هکتار بافت فرسوده شهری، نزدیک به 41 هزار و 200 هکتار(حدود 47 درصد) در معرض خطر فرونشست زمین هستند. از حدود 58 هزار هکتار بافت غیررسمی شهری حدود 29 هزار هکتار آن در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارد. همچنین، براساس داده‌های موجود، از مساحت 31 هزار هکتاری بافت‌های تاریخی شهری، نزدیک به 52 درصد آن در پهنه‌های فرونشستی واقع شده که این وسعت از در معرض قرارگیری، قابل ملاحظه است. همچنین این موضوع در پهنه‌های ارزشمند تاریخی نیز در شرایط مطلوبی قرار ندارد و از تعداد 63 سایت ثبت شده جهانی، 27 سایت در معرض خطر فرونشست زمین قرار گرفته است. تخت جمشید در فارس، نقش جهان و مسجد جامع در اصفهان، چند باغ ایرانی، سلطانیه زنجان، تعدادی از قنوات و چند محدوده از شهر تاریخی یزد از جمله آنها است.
خطر فرونشست در پهنه‌ها و تأسیسات حیاتی در چه وضعیتی قرار دارد و شرایط در این پهنه‌ها تا چه میزان بحرانی است؟
براساس داده‌های موجود، برآورد شده است که حدود 11 هزار کیلومتر از طول لوله‌های انتقال گاز، در تلاقی با پهنه‌های فرونشستی هستند. همچنین براساس داده‌های موجود و در دسترس، طول خطوط اصلی نفت واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین، بیش از 1000 کیلومتر تخمین زده می‌شود. از سوی دیگر، تعداد 24 سایت جمع‌آوری و تفکیک و اندازه‌گیری نفتی در زون‌های با خطر فرونشست زمین واقع شده است. برآوردها حاکی است، تعداد 22 تلمبه‌خانه نفت در معرض خطر فرونشست زمین قرار گرفته است. همچنین 16 تأسیسات نفتی و 18 انبارنفتی فعال در پهنه‌های فرونشستی زمین پراکنش دارند و تعداد 4 انبار نفتی بزرگ در پهنه‌های فرونشستی در استان‌های تهران، اصفهان و هرمزگان قرار گرفته است. براساس داده‌های موجود و در دسترس کشوری، طول خطوط واقع در پهنه‌های فرونشستی زمین، حدود 4 هزار کیلومتر تخمین زده می‌شود. همچنین، اطلاعات و داده‌های در دسترس نشان می‌دهد تعداد 101 شهرک صنعتی در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارد.
اولین مواجهه با پدیده فرونشست در ایران مربوط به چه زمانی است؟ در واقع از چه زمانی این پدیده در ایران به‌عنوان یک مسأله مهم مورد توجه واقع شد؟
اولین مواجهه اصلی با پدیده فرونشست زمین مربوط به دهه 70 و تجربه‌ای است که در ارتباط با نیروگاه شهید مفتح همدان مشاهده شد. عملیات اجرایی این نیروگاه در سال ۱۳۶۹ آغاز و پس از طی مراحل نصب و راه‌اندازی تجهیزات واحدها تا آذرماه 1374 به شبکه سراسری متصل شدند. برج خنک‌کن نیروگاه از نوع تر بود که مصرف آب خام برای استفاده در برج‌های خنک کن نیروگاه از ۱۵ حلقه چاه تأمین می‌شد که با توجه به خشکسالی‌های اخیر و کاهش سطح سفره‌های زیرزمینی، بعد از مشاهده موارد فرونشست در اطراف این نیروگاه، نیروگاه بار خود را محدود کرد تا در جهت صرفه‌جویی آب به مردم منطقه کمک کرده باشد. خوشبختانه در تابستان ۹۴ پروژه‌های برج خشک و انتقال پساب تصفیه شده فاضلاب راه‌اندازی شد که مصرف آب نیروگاه از چاه‌ها به حداقل رسید. در اوایل دهه 80 شمسی نیز سازمان نقشه‌برداری، از فرونشست زمین در محدوده تقاطع بزرگراه آزادگان - آیت‌الله سعیدی، با بیش از 2.5 متر اختلاف ارتفاعی مطلق، خبر داد و پس از موارد دیگری از فرونشست زمین گزارش شد. اما در میانه و اواخر دهه 90، گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی به اطلاع‌رسانی‌ها و حساسیت‌های عمومی گسترده‌تر در این زمینه منجر شد به طوری که هماکنون موضوع فرونشست به یک مسأله ملی تبدیل شده است.
با این تفاسیر، فرونشست زمین هماکنون به موضوعی بحرانی تبدیل شده است، بنابراین برای کنترل و مهار این پدیده چه باید کرد؟
خوشبختانه برخلاف زلزله، پدیده فرونشست قابل کنترل و مهار است که این کنترل با توجه به ماهیت و علل وقوع آن می‌تواند انجام شود. همچنین کنترل فرونشست زمین در سه حیطه بررسی می‌شود. حیطه اول مربوط به کنترل وقوع پدیده فرونشست زمین، مرتبط با مصرف آب زیرزمینی است؛ حیطه دوم با کنترل آثار مخرب فرونشست زمین، مرتبط با آسیب به محیط شامل شکاف‌ها و فروچاله‌ها ارتباط دارد و در وهله سوم، کاهش آسیب‌پذیری دارایی‌های ملی و تاب‌آور نمودن مستحدثات واقع در معرض خطر فرونشست زمین باید مورد توجه واقع شود. اما مهم‌ترین اقدامی که باید در دستور کار دولت جدید در این زمینه قرار بگیرد، تدوین نسخه نهایی و جامع مقررات ملی فرونشست زمین و تصویب آن است.
این مقررات تا چه میزان برای کنترل و مهار فرونشست اهمیت دارد؟
ببینید در همه مناطق با بحران فرونشست زمین بخصوص در استان‌هایی که در بالا به آن اشاره شد، واحدهای مسکونی، تأسیسات حیاتی، زیربناها و روبناهای شهری و همه مستحدثات عمومی و خصوصی، واقع در این پهنه‌ها در معرض خطر فرونشست قرار دارند؛ اما نکته مهم در این زمینه آن است که ما هیچ ضابطه یا مقرراتی در ارتباط با مهار موضوع فرونشست نداریم. این در حالی است که چگونگی اقدام ما در حوزه شهرسازی و ساختمان‌سازی بسیار مهم است. همچنین این موضوع از نحوه طراحی تا اجرا و بهره‌برداری را شامل می‌شود. لازم است مقرراتی جامع و کامل در این زمینه تدوین و تصویب شود که همه ضرورت‌های مهم در ارتباط با موضوع فرونشست زمین در آن به‌صورت کمی و عددی درج شده باشد. پیش‌نویس مقررات ملی فرونشست زمین هماکنون تهیه و نوشته شده اما نیاز است با همفکری همه کارشناسان و متخصصان مربوطه کامل‌تر شود و در دستور کار دولت جدید برای تصویب، ابلاغ و اجرا قرار بگیرد.
در تدوین مقررات ملی فرونشست زمین 4 راهبرد مهم مدنظر قرار دارد؛ اولین راهبرد مربوط به پایش و اندازه‌گیری و تهیه نقشه‌های خطر فرونشست زمین است؛ راهبرد دوم، عدم تشدید فرونشست زمین، کاهش نرخ آن یا توقف کامل فرونشست زمین است. سومین راهبرد، ناظر بر کاهش میزان در معرض قرارگیری المان‌های آسیب‌پذیر در برابر خطر فرونشست زمین است. چهارمین راهبرد به کاهش آسیب‌پذیری و ارتقای تاب‌آوری محیط زیست و المان‌های موجود یا در دست طراحی واقع در زون‌های با خطر احتمالی (حال و آینده) فرونشست زمین، می‌پردازد. در واقع منظور از مقررات ملی فرونشست زمین، تدوین و تصویب و ابلاغ بندهای لازم‌الاجرایی است که منجر به «اطلاع از خطر و انجام موارد کاهش ریسک و افزایش تاب‌آوری سیستم‌ها در برابر فرونشست زمین» شود.
بــــرش
با لحاظ استانداردهای جهانی در مورد پدیده فرونشست، این مسأله در کدام استان‌های کشور در شرایط بحرانی قرار دارد و چه میزان از جمعیت ایران، در معرض بحران فرونشست زمین قرار دارند؟
در یک تصویر استانی می‌توان اعلام کرد مجموعاً 42 درصد از جمعیت کشور در 5 استان با بالاترین میزان فرونشست زمین، ساکن هستند. بیشترین میزان فرونشست سالانه زمین مربوط به استان کرمان با متوسط نرخ فرونشست سالانه بیش از 30 سانتی‌متر است. براساس برآوردها، استان کرمان به طور متوسط در هر سال با بیش از 30 سانتی‌متر فرونشست زمین مواجه است. بعد از کرمان، استان البرز با فرونشست سالانه متوسط 28 تا 30 سانتی‌متر، مرکزی با 26 سانتی‌متر، قم با 25 سانتی‌متر و خراسان رضوی با 22 سانتی‌متر، رکورددار بیشترین نرخ فرونشست زمین در ایران هستند. 42 درصد جمعیت کل ایران نیز در این 5 استان ساکن هستند. براساس معیارهای جهانی، تنها 3 تا 5 درصد از فرونشست‌های زمین در دنیا سالانه بیش از 10 سانتی‌متر رخ می‌دهند. اگر چه به لحاظ میزان فرونشست سالانه زمین، ایران رکورددار نیست اما از نظر تعداد فرونشست‌های بیش از 10 سانتی‌متر در سال، ایران رتبه اول را در دنیا به خود اختصاص داده است. در استان تهران این میزان سالانه حدود 19 سانتی‌متر به طور متوسط است. در شهر تهران نیز این میزان، سالانه به طور متوسط بین 20 تا 24 سانتی‌متر است که عمدتاً در نوار جنوبی رخ می‌دهد.