بحران آب‌های تجدیدپذیر یادگار دولت‌های قبل
ایران از ۱۷۰ کشور جهان جایگاه ۶۱ را از نظر آب‌های تجدیدپذیر دارد
وضعیت سرانه آب تجدیدپذیر کشور در شرایط نامناسب، اتفاقی تلخ برای صنعت آب در شرایط تغییرات اقلیمی و کم آبی در کشور است.
در حال حاضر ۸۵ درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک، نیمه‌خشک و فراخشک واقع شده و کشوری با چنین اقلیم و میانگین بارندگی کمتر از سطح متوسط جهان، ۷۰ درصد زمان یک دهه اخیر را با خشکسالی دست و پنجه نرم کرده و این وضعیت باعث کاهش شدید منابع آب سطحی و زیرزمینی شده است.
کشور ما ایران در کمربند بیابانی و نیمه بیابانی کره زمین قرار دارد.
از ویژگی‌های این منطقه محدودیت منابع آب سطحی، تبخیر بالا، وابستگی به منابع آب زیرزمینی و نیز بارندگی کم بوده به طوری که میانگین بارندگی در کشور تقریباً یک‌سوم میانگین جهانی است.
این میزان از بارندگی نیز توزیع یکسانی در سراسر کشور نداشته و در برخی مناطق بسیار کمتر از این مقدار است.
ناگفته نماند که در سالیان اخیر، مسأله گرمایش جهانی و تغییر اقلیم نیز بر گسترش تنش‌های آبی در ایران افزوده است.
گزارش‌ها نشان می‌دهند که ۲۰ میلیارد مترمکعب از آب‌های تجدیدپذیر کشور در سال‌های اخیر از دست رفته است.
خشکسالی، پدیده تغییر اقلیم و پیشرفت تکنولوژی از جمله عواملی به‌شمار می‌روند که در دهه‌های گذشته سبب شده‌اند میزان برداشت آب از منابع زیرزمینی در کشور ایران روند افزایشی به خود بگیرد.
به طوری که بر اساس آمار و ارقام موجود هم‌اکنون ۵۵ درصد از آبی که به صورت سالانه در کشور به مصرف می‌رسد، از طریق چاه‌ها و قنات‌ها تأمین می‌شود.
گفته می‌شود که ایران از ۱۷۰ کشور جهان جایگاه ۶۱ از نظر آب‌های تجدیدپذیر را دارد.
بحران کم‌آبی و برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در دنیا بویژه ایران که در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارد، اهمیت استفاده از منابع آب تجدیدپذیر را بیش از پیش نمایان می‌کند.
براساس بررسی‌های انجام شده از سال ۱۳۳۵ تاکنون اگر مقدار آب تجدیدپذیر کشور را به طور فرضی ۱۳۰ میلیارد مترمکعب به صورت ثابت در نظر بگیریم، این میزان در آن زمان برای تأمین آب مورد نیاز جمعیت ۲۰ میلیون نفری استفاده می‌شد، در حالی که اکنون این جمعیت به ۸۶ میلیون نفر رسیده است.
بر اساس این آمار سرانه آب به ازای هر نفر در سال از حدود ۷ هزار مترمکعب در ۶۰ سال قبل به کمتر از یک هزار مترمکعب در زمان کنونی رسیده است.
واقعیت این است که براساس این آمار جمعیت کشور ما حدود ۴ برابر افزایش یافته در حالی که منابع آب تجدیدپذیر ثابت مانده است.
از میزان برداشت سالانه از آب‌های زیرزمینی و تجدیدپذیر به عنوان یکی از چالش‌های پیش روی صنعت آب در کشور یاد می‌شود.
گفته می‌شود که در شرایط فعلی میزان آب تجدیدپذیر کشور، حدود ۱۰۰ میلیارد مترمکعب در سال بوده است.
در حال حاضر ۵۵ درصد از ۹۸ میلیارد مترمکعب آبی که به صورت سالانه در کشور به مصرف می‌رسد، از طریق منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.
از نظر نوع طبقه‌بندی نیز ۸۷ درصد از مصارف سالانه کشور به کشاورزی، ۹ درصد به شرب و بهداشت و ۳ درصد به صنایع اختصاص پیدا می‌کند.
ازجمله دلایل اصلی که متخصصان برای وقوع این شرایط عنوان می‌کنند، باید به فعالیت چیزی حدود ۸۰۰ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در کشور اشاره کرد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در مجموع و به صورت سالانه بالغ بر ۴۵ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی کشور را استخراج می‌کنند.
از آنجایی که بیش از ۸۶ درصد از کل منابع آب تجدیدپذیر زیرزمینی مورد تخلیه و برداشت قرار می‌گیرد، چشم‌اندازهای موجود بیانگر وضعیت بحرانی مطابق با استانداردهای جهانی است.
به دلیل عدم قطعیت‌ها در بارش سالیانه و نیاز اساسی به تأمین حقابه‌های زیست محیطی، میزان برداشت از منابع تجدیدپذیر نباید بیش از 40 درصد باشد.
هرچندکه درحال حاضر میزان برداشت از منابع آب تجدیدپذیر کشور بیش از دو برابر استاندارد توصیه شده و در برخی موارد حتی بیش از صد درصد آب تجدیدپذیر است.
همزمان با کاهش منابع آب و رشد جمعیت همراه با توزیع غیراصولی و غیرآمایشی، شاخص سرانه منابع آب در دسترس کمتر شده است.
براساس پیش‌بینی‌ها، در افق 1420 با فرض جمعیت 106 میلیون نفری و در دسترس بودن 103 میلیارد مترمکعب آب تجدیدپذیر، سرانه آب به 976 مترمکعب در سال می‌رسد.
این امر، بیانگر وضعیت بحران آبی در کشور است.
این ارقام متوسط کشوری است و شدت بحران در مناطق وسیعی از کشور به مراتب بیشتر از این آمار است.
هم‌اکنون میزان 57 درصد آب شرب شهری، 83 درصد آب شرب روستایی، 63 درصد آب صنعت و خدمات و ۵۲ درصد آب کشاورزی از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود.
از بین مصارف مختلف، با توجه به حجم آب مصرفی، وابستگی کشاورزی به آب زیرزمینی به مراتب بغرنج‌تر اسـت.
براثر اضافه برداشت از منابع آب زیرزمینی، حجم کسری آبخوان‌های کشور به بیش از 136 میلیارد مترمکعب و متوسط افت سالیانه آبخوان‌های کشور به ۵۵ سانتیمتر رسیده است.
درحال حاضر از 609 دشت کشور 410 دشت به عنوان ممنوعه یا ممنوعه بحرانی دسته‌بندی شده‌اند.
با توجه به کاهش آورد رودخانه‌ها و پیشرفت فناوری پمپاژ در عصر معاصر، سوق یافتن بهره‌برداران به سوی آب‌های زیرزمینی در ۵۰ سال اخیر، منابع آب زیرزمینی را که در طول هزاران سال به وجود آمده‌اند، بشدت تحت فشار قرار داده است. اما اوضاع بارندگی در کشور چگونه است؟
بررسی آمارها نشان می‌دهد که متوسط بارش سالیانه در سالیان اخیر به میزان 9 درصد نسبت به دوره بلندمدت ۵۳ ساله کاهش یافته است.
الگوی بارش به نحوی تغییر کرده که میزان بارش‌های کوتاه مدت ۵ تا 10 میلیمتر افزایش پیدا کرده که تأثیر چندانی بر تولید رواناب ندارند.
در همین دوره بلندمدت، دمای کشور به طور متوسط 1.1 درجه افزایش پیدا کرده است.
این روند ضمن کاهش میزان بارش در کشور، به کاهش رواناب حاصل از بارش، تقلیل حجم برف و آورد رودخانه‌های کشور در فصول گرم سال منجر شده و میزان منابع آب تجدیدپذیر کشور را کاهش داده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهند که ۴۰۰ میلیارد مترمکعب حجم بارندگی در کشور بوده که ۳۱۰ میلیارد مترمکعب از طریق تبخیر و خروج از کشور اصلاً قابل استفاده نیست.
آبی که می‌توان مورد استفاده قرار داد ۱۰۳ میلیارد مترمکعب است.
در این بین و براساس آخرین بیلان کشور کل خروجی‌ها و مصارف آب از کل ورودی‌ها و منابع بیشتر بوده و مابه‌التفاوت آنها از ذخایر سطحی و زیرزمینی تأمین می‌شود.
مقدار کسری یادشده 6.4 میلیارد مترمکعب بوده که 5.8 میلیارد مترمکعب آن مربوط به منابع آب زیرزمینی است. به دلیل تداوم کسری مذکور برای چندین سال متوالی، در حال حاضر مقدار تجمعی این کسری برای منابع آب زیرزمینی یکی از چالش‌های اصلی بخش آب کشور است.
از طرف دیگر به دلیل وابستگی 55درصدی مصارف مختلف کشور به منابع آب زیرزمینی و وخامت بیشتر اوضاع در سال‌های اخیر، این امر باید یکی از اولویت‌های مهم سیاستگذاران بخش آب کشور باشد.
متأسفانه بیلان منابع و مصارف آب کشور برای بیش از 10سال روزآمد نشده است.
اما برنامه دولت برای جبران کمبود آب چیست؟
وزیر نیرو کیفیت آب را خط قرمز وزارت نیرو برشمرد و گفت: هیچ‌گونه تساهل و تسامحی در این زمینه وجود ندارد و باید دائماً تحت رصد باشد و با بهره‌مندی از فناوری‌های موجود مشکلات احتمالی رفع شوند.
«علی‌اکبر محرابیان» با اشاره به حرکت جهادی اغلب استان‌ها روی طرح‌های اضطراری آب، اظهار کرد: امسال از مجموع طرح‌های اولویت‌دار کشور بالغ بر ۴۸ طرح آبرسانی، ۲۳ طرح تصفیه‌خانه فاضلاب، ۲۸ طرح شبکه آبیاری و زهکشی و 2500 طرح آبرسانی پیش‌بینی شده است. این طرح‌ها از آغاز سال ۱۴۰۲ یا به بهره‌برداری رسیده یا خواهد رسید.
وی با تأکید بر اینکه مدیران در استان‌های مختلف باید بدون تأثیرپذیری از فشارهای سیاسی و منطقه‌ای، برنامه‌های مربوطه در حوزه آب و آبفا را اجرایی کنند، ادامه داد: این امر گامی بلند برای تأمین آب به‌موقع، برنامه‌ریزی شده و مدیریت شده برای بخش‌های مختلف اعم از شرب، صنعت و کشاورزی خواهد بود.
وزیر نیرو به بند «ع» تبصره هشت اشاره کرد و گفت: این امر یک ظرفیت بسیار عالی و منحصربه‌فرد به شمار می‌رود که به موجب آن می‌توان آب قابل توجهی برای توسعه صنعت ایران فراهم کرد؛ مجموع آب تخصیصی کل صنعت کشور ۲.۷ میلیارد مترمکعب است، این در حالی است که ده‌ها میلیون فرصت شغلی در صنعت کشور فراهم شده است، بند «ع» تبصره هشت موجب می‌شود بتوان تا حدود ۲ میلیارد مترمکعب آب جدید برای صنایع کشور با استفاده از ظرفیت پساب تصفیه شده، شیرین‌سازی آب دریا و سایر منابع آب نامتعارف فراهم کرد.