در حافظه موقت ذخیره شد...
تحلیل مؤسسه امریکایی از سفر رئیسی به آفریقا
به گزارش «ایران اقتصادی»، یک مؤسسه تحقیقاتی آموزشی امریکایی به نام «مؤسسه خاورمیانه» در تحلیلی از خیز ایران برای توسعه روابط با آفریقا نوشت: طی دو سال گذشته، رهبران ایران ترجیح داده‌اند رویکرد سیاست خارجی فراغربی خود را تقویت کنند. در راستای همین رویکرد، رئیس جمهور ایران ابراهیم رئیسی در اواسط ژوئیه سفری به سه کشور آفریقایی را آغاز کرد. این اولین بار در 11 سال گذشته بود که یک رئیس جمهور از ایران چنین سفری را انجام می‌داد.
در اوایل ماه ژوئیه، مقامات ایرانی گزارش دادند که صادرات جمهوری اسلامی به این قاره طی سال گذشته 100 درصد افزایش یافته است. اکنون واضح است که تعامل با آفریقا در دولت رئیسی محور اصلی سیاست خارجی خواهد بود. با این حال، این اولین بار نیست که ایران چنین رویکردی را در قاره آفریقا اتخاذ می‌کند. محمود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور سابق نیز سیاست مشابهی را از سال 2005 تا 2013 اجرا کرد. اکنون این سؤال مطرح می‌شود که آیا یک دهه بعد از آن زمان، سیاست رئیسی در آفریقا موفقیت‌آمیزتر خواهد بود؟
ریشه‌های تعامل مجدد با آفریقا
از زمان روی کار آمدن رئیسی در سال 2021، رهبران ایران استراتژی تقویت رویکرد سیاست خارجی فراغربی خود را دنبال کرده‌اند. رئیسی کار خود را با تقویت روابط نزدیک‌تر با روسیه، چین و کشورهای امریکای لاتین آغاز کرد. اما برخلاف دوران ریاست جمهوری احمدی‌نژاد، قدرت‌های غیرغربی این بار استقبال بیشتری از ایران نشان داده‌اند و از تغییر سیاست خارجی تهران استقبال کرده‌اند. قابل ذکر است که ایران عضویت دائمی در سازمان همکاری شانگهای را به دست آورده است و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران که به نشست گروه بریکس متشکل از اقتصادهای نوظهور پیشرو در ماه ژوئن دعوت شده بود، گفت که اعضای این سازمان با حمایت از عضویت ایران موافقت کردند. این در حالی است که مذاکرات برای احیای برجام پیشرفتی نداشته است. در واقع، یکی از شعارهای اصلی رئیسی در مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری 2021 این بود که در انتظار احیای برجام نمی‌ماند و پیشرفت کشور را متوقف نخواهد کرد. هدف این راهبرد نشان دادن دیدگاه دولت مبنی بر این است که غرب در حال افول است و مانع تلاش‌های ایران برای پیشبرد برنامه هسته‌ای یا دور زدن تحریم‌های غرب نخواهد شد. در واقع، این رویکرد منعکس کننده تصمیم حساب شده‌ای است که توسط رهبری ایران گرفته شده و تحت تأثیر برداشت این کشور از سیاست خارجی جو بایدن، رئیس جمهور امریکاست.
طی دو سال گذشته، برخی مقامات امریکایی به شدت از خروج امریکا از برجام در سال 2018 انتقاد کرده و تأکید کرده‌اند که کمپین «فشار حداکثری» دونالد ترامپ شکست خورده است. ایران در این مدت تحریم‌ها را دور زده و کشورهای غیرغربی را متقاعد کرده است که تعامل با ایران عواقب مهمی در پی نخواهد داشت. دولت رئیسی بار دیگر برای تعامل با آفریقا سرمایه‌گذاری کرده با این انتظار که بر خلاف دوره احمدی‌نژاد، این بار همکاری‌هایش سودی به همراه خواهد داشت. در این زمینه، جای تعجب نیست که دولت ایران سفر رئیسی به آفریقا را نشانه روشنی می‌داند از اینکه دیپلماسی‌اش فراتر از یک «توافق خاص» یعنی توافق هسته‌ای است و در امید به دست آوردن دستاوردهای مهم از این سفر است. هدف جمهوری اسلامی این است که نشان دهد جهان محدود به غرب نیست و ایران می‌تواند روابط خود را با «کشورهای مستقل» گسترش دهد. بنابراین، آفریقا بار دیگر به‌عنوان کانونی جذاب ظاهر شده است که می‌تواند به دولت رئیسی در تقویت سیاست خارجی فراغربی خود کمک کند.
تلاش‌های دولت رئیسی در آفریقا
نیازهای متنوع اقتصادی آفریقا به دولت رئیسی فرصت قابل توجهی برای گسترش صادرات ایران به این قاره می‌دهد. در ژوئیه 2022، امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران اعلام کرد که طی یک دوره 10 ماهه، 47 هیأت رسمی از آفریقا برای تقویت همکاری‌های اقتصادی به ایران سفر کرده‌اند. در طول دو سال گذشته، وزیر امور خارجه، معاون دیپلماسی اقتصادی و معاون سیاسی وی، همگی به کشورهای مختلف آفریقایی مانند مالی، تانزانیا، آفریقای جنوبی و نیجر سفر کرده و سعی در گسترش روابط سیاسی و اقتصادی داشتند. علاوه بر این، در مارس 2023، افتتاحیه اجلاس همکاری اقتصادی بین ایران و کشورهای غرب آفریقا برگزار شد که رئیس جمهور ایران در این مراسم بر تمایل و تعهد ایران برای گسترش قابل توجه همکاری با کشورهای آفریقایی در بخش‌های مختلف تأکید کرد.
در حال حاضر پیشرفت قابل توجهی بین دو طرف در عرصه تجاری صورت گرفته است، به طوری که صادرات ایران به آفریقا در سال گذشته به 1.28 میلیارد دلار رسیده که نسبت به صادرات 579 میلیون دلاری در سال 2020 افزایش قابل توجهی داشته است. رشد صادرات در برخی بخش‌ها حتی بیشتر از هدفگذاری‌ها بوده است. صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران به آفریقا، رشد700 درصدی در سال 2022 داشته است. بر اساس گزارش‌های رسانه‌های ایران، هدف جمهوری اسلامی افزایش 10 برابری تجارت با کشورهای آفریقایی تا ۱۲ میلیارد دلار است که هدف اولیه آن ۵ میلیارد دلار در دو سال آینده تعیین شده است. رئیسی در سفر جولای به کنیا، اوگاندا و زیمبابوه، در مجموع 21 موافقتنامه را در بخش‌های مختلف از جمله نفت و انرژی، مخابرات و فناوری اطلاعات، کشاورزی و پزشکی امضا کرد و این قاره را «سرزمین فرصت‌ها» نامید.
دولت رئیسی همچنین با تقویت روابط خود با آفریقا به‌دنبال کسب منافع سیاسی است. به‌عنوان مثال، «ایران»، روزنامه رسمی دولت ایران، با اشاره به نقش آفریقای جنوبی در گروه بریکس نوشته است گسترش روابط با کشورهای آفریقایی، ایران را کمک می‌کند تا به عضویت این گروه درآید.
تفاوت سیاست‌های احمدی‌نژاد و رئیسی در آفریقا
با وجود تجربه رشد قابل توجه، حجم تجارت بین ایران و کشورهای آفریقایی هنوز به سطح قابل توجهی نرسیده است. اما در مقایسه با دوره احمدی‌نژاد باید گفت این بار فاکتورهای داخلی و بین‌المللی متفاوتی وجود دارند که می‌تواند به نتیجه مختلفی هم منجر شود.
در حوزه داخلی ایران، تحولات اخیر نشان می‌دهد که تأکید بر آفریقا اکنون می‌تواند بخشی از یک رویکرد استراتژیک بلندمدت تلقی شود. رهبران ایران، دولت هشت ساله رئیس‌جمهور غربگرای حسن روحانی را شکستی آشکار می‌دانند که تأثیر مخربی بر کشور داشت. بنابراین، بعید است که تعامل رئیسی در آفریقا مانند احمدی‌نژاد با چالش داخلی مواجه شود زیرا این تعامل با حمایت مرکز قدرت جمهوری اسلامی به رویکردی بلندمدت تبدیل شده است.
مهم‌تر از آن، تحولات ژئوپلیتیکی نیز باعث ایجاد فضای مساعدتری برای ایران در قبال آفریقا شده است. در مقایسه با سال‌های 13-2005، هژمونی امریکا با چالش‌های بزرگ‌تری مواجه شده است و به تهران فرصتی می‌دهد تا به طور فزاینده‌ای از فشار ایالات متحده فرار کند و در عین حال جایگاه بین‌المللی خود را نیز تقویت کند. همچنین قدرت ایالات متحده علیه ایران در دولت بایدن به چالش کشیده شده است و ایران فشارهای امریکا را دیگر جدی نمی‌گیرد. در مارس 2023، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران، اظهار داشت که غرب برای منزوی کردن ایران فشار آورد، اما این تلاش شکست خورده است: «ما با انزوا مواجه نشده‌ایم. برعکس، ما به‌طور فعال ارتباطات قوی برقرار کرده‌ایم. توسعه روابط قوی با آفریقا و امریکای لاتین یکی از برنامه‌های راهبردی ما است و ما فعالانه این دستور کار را دنبال می‌کنیم».
جمهوری اسلامی در نقاطی که ضعف امریکا را احساس می‌کند، سرمایه‌گذاری کرده است. به‌عنوان مثال ایران، آفریقا را به‌عنوان منبع ارزشمند طلا می‌داند و معتقد است می‌تواند با صادرات طیفی از کالاها به کشورهای آفریقایی و دریافت طلا در ازای آن، تحریم‌ها را دور بزند که این استراتژی با ونزوئلا موفقیت‌آمیز بوده است.
بنابراین، تحولات داخلی و بین‌المللی حاکی از آن است که تعامل رئیسی با آفریقا شانس بیشتری برای اثبات موفقیت و پایداری دارد. در کوتاه‌مدت، ایران می‌تواند از دو جهت از تمرکز جدید خود بر این قاره منتفع شود: اول، با گسترش تجارت با این قاره ظرفیت‌های جدیدی در اختیار اقتصاد ایران قرار می‌گیرد که در کنار روابط با سایر کشورهای غیرغربی، به کاهش فشار ناشی از تحریم‌ها کمک می‌کند. ثانیاً، افزایش تجارت با کشورهای آفریقایی می‌تواند در تسهیل تلاش‌های ایران برای عادی‌سازی همکاری اقتصادی با برخی از کشورهای غیرغربی با وجود تحریم‌های ایالات متحده مؤثر باشد. با گسترش سریع تجارت با آفریقا، رهبری ایران می‌تواند به انجام همین کار با سایر کشورها خوش‌بین باشد. همه اینها در نهایت می‌تواند این اعتقاد را تقویت کند که نیازی فوری به احیای برجام یا هرگونه توافق با غرب وجود ندارد و به جای ایران، این غرب است که به توافق نیاز فوری دارد. این امر باعث می‌شود جمهوری اسلامی در مذاکرات خود با امریکا و اتحادیه اروپا دست بالاتری پیدا کند و امتیازات اساسی و دائمی را مطالبه کند.
انتخاب قاطعانه رهبری ایران برای پیگیری رویکرد سیاست خارجی فراغربی، تلاش‌های تهران را برای اولویت دادن به روابط با آفریقا تقویت کرده است. سفر اخیر رئیس جمهور ایران به آفریقا پس از گذشت بیش از یک دهه، در کنار افزایش چشمگیر تجارت با این قاره در چند سال گذشته، نشان از پیشرفت در دستور کار تهران دارد. اگرچه ممکن است یک پیشرفت بزرگ سیاسی و اقتصادی در کار نباشد، اما تعامل مستمر این باور دولت ایران را تقویت می‌کند که می‌توان از فشار غرب شانه خالی کرد و اینکه می‌توان یک سیاست خارجی فراغربی را بدون متحمل شدن عواقب شدید دنبال کرد. بنابراین به نظر می‌رسد تهران به‌عنوان بخشی از چشم‌انداز بلندمدت خود به تقویت روابط با کشورهای آفریقایی ادامه می‌دهد.
در همین حال، عامل تعیین‌کننده سیاست خارجی فراغربی ایران و بویژه تعامل رئیسی با آفریقا را نه در تهران بلکه در واشنگتن باید جست‌و‌جو کرد. سیاست بایدن در قبال ایران فضایی را ایجاد کرده است که جمهوری اسلامی را مصمم کرده تا فشارهای امریکا را نادیده بگیرد و تلاش کند روابط خود با کشورهای غیرغربی را گسترش دهد. اخیراً، دولت بایدن به طور فزاینده‌ای نشان داده است که احیای برجام دیگر روی میز نیست. در این میان، همچنین ایالات متحده تلاش‌هایی را برای عادی‌سازی روابط بین عربستان سعودی و اسرائیل آغاز کرده است. این تحولات نشان می‌دهد که ایالات متحده مایل است سیاست بازدارندگی خود در قبال ایران را تغییر دهد. در چنین شرایطی، چالش اصلی کاخ سفید تغییر این تصور تثبیت شده در میان رهبران ایران است که بایدن فاقد هرگونه طرح جایگزین در مورد ایران است.