«ایران اقتصادی» ادعای سعید لیلاز درباره افزایش بی‌سابقه نقدینگی در دولت سیزدهم را بررسی می‌کند
جعل تاریخ نقدینگی
موفقیت دولت سیزدهم در کنترل نقدینگی
اخیراً سعید لیلاز عضو حزب کارگزاران سازندگی و از فارغ‌التحصیلان رشته تاریخ در گفت‌و‌گویی با روزنامه هم‌میهن اظهاراتی مملو از دروغ‌های آماری و اشتباهات تحلیلی درباره متغیرهای پولی را مطرح کرده است. لیلاز در این مصاحبه مدعی شده حجم نقدینگی در دولت سیزدهم 2 برابر شده و گفته است: «اگر ما نقدینگی امروز ایران را از وسط نصف کنیم، نصف آن از دوره ناصرالدین‌شاه تا پایان دولت روحانی ایجاد شده و نصف دیگر آن در 23 ماهه دولت آقای رئیسی.»!
وقتی مورخ به راحتی دروغ می‌گوید
هر چند که اساساً مواجهه با متغیرهای پولی با این ادبیات نشان‌دهنده بی‌اطلاعی از الفبای اقتصاد پولی است، برای رد همین ادعا، همان روشی که وی انتخاب کرده را واکاوی می‌کنیم. براساس گزارش بانک مرکزی که برای هر کسی قابل دسترس است، حجم نقدینگی در پایان شهریور ماه سال 1400، یعنی آخرین ماه فعالیت دولت دوازدهم و آغاز به کار دولت سیزدهم، معادل 4 هزار و 67 هزار و 600 میلیارد تومان بوده است.
همچنین در طول سال 1400 که نیمی از آن مربوط به دوره دولت سیزدهم است، حجم کل نقدینگی 36،4 درصد رشد داشته است. در طول سال 1401 رشد نقدینگی به 31،1 درصد کاهش یافته و در 2 ماهه اول سال 1402 هم نقدینگی 2،1 درصد رشد کرده است. عدد دقیق نقدینگی در پایان اردیبهشت ماه سال 1402 معادل 6 هزار و 468 هزار و 370 میلیارد تومان است.
فاصله معنادار رقم ادعایی لیلاز با ارقام واقعی رشد نقدینگی
بنابراین از شهریور 1400 تا اردیهشت ماه 1402 نقدینگی (بدون احتساب افزایش سطح پوشش آماری به میزان 93 هزار و 857 میلیارد تومان) 56،7 درصد افزایش داشته است. حتی اگر افزایش سطح پوشش آماری را به رقم نقدینگی اضافه‌شده دردوران دولت سیزدهم اضافه کنیم، میزان رشد نقدینگی در این دوره به 59 درصد می‌رسد. ممکن است گفته شود دوره شهریور 1400 تا اردیبهشت 1402 فقط 20 ماه است و لیلاز 23 ماه را در نظر گرفته است اما عمر فعالیت دولت سیزدهم 20 ماه و در بالاترین حالت 21 ماه است. وزرای دولت سیزدهم اوایل شهریور ماه مسئولیت را برعهده گرفتند و مراسم تنفیذ و تحلیف رئیس جمهور در روز 10 و 12 مرداد ماه انجام می‌شود.
در چنین حالتی اگر حجم نقدینگی در پایان مرداد ماه را هم ملاک قرار دهیم، میزان رشد نقدینگی از پایان مرداد ماه سال 1400 تا پایان اردیبهشت ماه سال 1402 معادل 62،5 درصد (بدون حذف افزایش پوشش آماری، 64.5 درصد) است. بنابراین حتی اگر یک ماه به عمر فعالیت دولت سیزدهم اضافه کنیم باز هم حجم نقدینگی فاصله بسیار زیادی با رقم ادعایی دارد. بنابراین ادعای لیلاز مبنی بر 2 برابر شدن حجم نقدینگی در دوران فعالیت دولت سیزدهم کذب محض است.
تجربه مکرر 2 تا 2،5 برابر شدن نقدینگی هر چند سال یکبار
اما سؤال بعد، آیا می‌توان به این شکل درباره متغیرهای پولی صحبت کرد؟ اولین بار طهماسب مظاهری در سال 1386 از این روش غیرعلمی برای انتقاد از رشد نقدینگی استفاده کرد. او در چندین مصاحبه می‌گفت از ابتدای انتشار خلق پول تا سال 84 فلان مقدار نقدینگی تولید شده و از آن تاریخ تا شهریور 86 نقدینگی 2 برابر شده است.
سعید لیلاز که بیش از آنکه در حوزه اقتصاد دانش و اطلاعات داشته باشد، نسبت به بخش تاریخ آشنایی دارد، اگر یک مقایسه ساده انجام می‌داد، متوجه می‌شد رشد نقدینگی در دوره‌های مختلف بارها و بارها تکرار شده است. آمارهایی که از بانک مرکزی در دست است، از سال 1357 تاکنون است. طبق آمارهای بانک مرکزی حجم نقدینگی از پایان سال 60 تا پایان سال 1364 حدود 100 درصد افزایش یافته است. یعنی در این دوره 4 ساله حجم نقدینگی به اندازه دوره ناصرالدین شاه تا پایان سال 1360 افزایش یافته است.
همچنین از پایان سال 1364 تا پایان سال 1368 باز هم حجم نقدینگی 108،3 درصد افزایش یافته است. یعنی باز هم در یک دوره 4 ساله کل نقدینگی خلق شده معادل کل نقدینگی تولید شده از ابتدای تاریخ ضرب و چاپ پول تا 1364 معادل و یا حتی 8 درصد کمتر از کل نقدینگی ایجاد شده در ابتدای سال 65 تا پایان 68 بوده است. در دهه 70، 80 و 90 هم همین مسأله وجود داشته است.
رشد نقدینگی در 4 سال منتهی به پایان سال 72 معادل 156،6 درصد، 4 سال منتهی به پایان سال 76 به میزان 178،9 درصد، 4 سال منتهی به پایان سال 80 معادل 137 درصد، 4 سال منتهی به پایان سال 84 معادل 186،9 درصد، 4 سال منتهی به سال 1388 معادل 155،8 درصد، 4 سال منتهی به پایان سال 1392 به میزان 171،4 درصد و 4 سال منتهی به پایان سال 1396 معادل 139،2 درصد بوده است.
حجم نقدینگی در دولت تدبیر و امید 6،5 برابر شد
اگر بخواهیم مبنای رشدهای نقدینگی را دوره فعالیت دولت‌ها در نظر بگیریم، رشد نقدینگی در دوره 4 سال اول دولت روحانی که دولت مورد حمایت سعید لیلاز بود، نقدینگی 127،6 درصد و در 4 سال دوم 187 درصد افزایش داشته است. به عبارت دیگر، در دوره هشت ساله دولت تدبیر و امید (حتی با احتساب افزایش سطح پوشش آماری) معادل 553 درصد افزایش داشته است. یعنی هر چقدر نقدینگی از ابتدای تاریخ انتشار پول در ایران تا پیش از ابتدای شهریور ماه سال 1392 تولید شده است، در طول دوره 8 ساله دولت روحانی بیش از 6،5 برابر شده است.
بنابراین هم گزاره اول سعید لیلاز مبنی بر 2 برابر شدن نقدینگی در دوره زمانی فعالیت دولت سیزدهم و هم استثنانمایی وی در میزان نقدینگی رشد یافته در این دوره خلاف واقع است.
اما سؤال اصلی این است که استفاده از داده خام می‌تواند مبنای مناسبی برای قضاوت درباره آثار رشد نقدینگی باشد؟ قطعاً خیر. اما متأسفانه، کم سوادی و یا سیاسی کاری نمی‌گذارد تحلیل‌ها از سطح ابتدایی فراتر برود.
در تحلیل نقدینگی رشد واقعی ملاک است، نه رشد اسمی
آنچه که در حوزه متغیرهای پولی حائز اهمیت است، نسبت نرخ رشد نقدینگی با نسبت نرخ تورم و یا نرخ تورم و نرخ رشد اقتصادی و محاسبه آن است زیرا اتکای صرف به میزان رشد نقدینگی نمی‌تواند مبنا و معیار مناسبی برای اندازه‌گیری حجم واقعی نقدینگی باشد. در همین راستا یکی از متغیرهایی که در این زمینه مورد استفاده قرار می‌گیرد، نرخ رشد تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری است.
نقدینگی یک متغیر اسمی است و برای اندازه‌گیری آن باید آن را با متغیر اسمی مورد سنجش قرار داد تا تحولات و تغییرات آن بهتر مشخص شود. بنابراین برای اینکه بدانیم رشد نقدینگی چه روندی را در چند دهه اخیر طی کرده است، باید نرخ رشد نقدینگی با متغیرهای دیگری مانند نرخ تورم و نرخ رشد تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری ارزیابی شود.
برای دقیق‌تر شدن این گزاره این مسأله را با مثال توضیح می‌دهیم. به عنوان مثال، اگر تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری را به یک ظرف و نقدینگی را به آب تشبیه کنیم، آنچه که باعث سنجش مازاد یا کم بودن آب می‌شود، حجم آن ظرف است نه میزان آب درون ظرف؛ اگر حجم ظرف در هر سال افزایش یابد، در صورت عدم افزایش حجم آب، نسبت آب در درون ظرف کمتر خواهد شد.
در اقتصاد آنچه که تقاضای پول را شکل می‌دهد و سیاست‌گذار باید برای تأمین آن اقدام کند، تغییرات در سطح تولید و نرخ تورم است. اگر سطح تولید افزایش یابد، تقاضای پول بیشتر می‌شود و اگر تورم وجود داشته باشد، نیاز به نقدینگی برای خرید کالا و خدمات رشد خواهد کرد؛ تأمین این نوع تقاضای پول، فاقد آثار تورمی قابل توجه است و اگر بانک مرکزی این تقاضا را تأمین نکند، قطعاً رکود در اقتصاد شکل خواهد گرفت و تولید ناخالص داخلی (افزایش واقعی و به قیمت ثابت) کاهش خواهد یافت.
نرخ رشد تولید ناخالص داخلی به قیمت جاری، همزمان هم نرخ تورم و هم رشد اقتصادی را در درون خود دارد و می‌تواند معیار سنجش مناسبی برای روند نرخ رشد واقعی نقدینگی در سال‌های اخیر باشد.
بنابراین آمار و ارقام نشان می‌دهد نرخ رشد واقعی نقدینگی در طول سال‌های 1368 تا 1376 روند نزولی را طی کرده است به طوری که در این مدت نرخ رشد واقعی نقدینگی منفی 52،5 درصد بوده است. به عبارت دیگر حجم واقعی نقدینگی در مقایسه با رشد تولید ناخالص داخلی حدود نصف شده است.
روند نرخ رشد نقدینگی 4 سال پایانی دهه 70
در سال 1377 حجم نقدینگی پس از 9 سال مثبت می‌شود به طوری که در این سال نقدینگی به طور واقعی 7،8 درصد رشد می‌کند. اما در سال 78 مجدداً نرخ رشد نقدینگی به منفی 14،2 درصد می‌رسد و در سال 79 رشد 11،9 درصدی را ثبت می‌کند. به طور مشخص از سال 82 تا 85 در 4 سال پی در پی، نقدینگی رشد می‌کند و در مجموع این 4 سال 17،7 درصد افزایش می‌یابد؛ در مجموع سال‌های 68 تا 1380، نرخ رشد واقعی نقدینگی معادل منفی 52،6 درصد است و در دهه 80 این متغیر 13،6 درصد رشد می‌کند.
حجم واقعی نقدینگی در سال‌های 92 تا 96 معادل 42،4 درصد جهش کرد
دهه 90 تا سال 1401 را باید به دو بخش تقسیم کرد. از سال 1391 تا 1396 و از سال 1397 تا 1401؛ در سال‌های 91 تا 96 حجم نقدینگی به غیر از سال 92 همواره صعودی است. رکورددار رشد مثبت حجم واقعی نقدینگی، سال 1394 است زیرا در این سال نرخ رشد واقعی نقدینگی به مثبت 31،2 درصد می‌رسد و این رشد شدید در بین سال‌های 1368 تا 1401 نظیر ندارد. بعد از سال 1394، دومین سالی که چنین رشد مثبتی به ثبت رسیده، سال 1385 است که در این سال رشد واقعی نقدینگی معادل 19،1 درصد است. در مجموع از سال 91 تا 96 نقدینگی به طور واقعی 42،4 درصد افزایش می‌یابد.
روند نزولی نرخ رشد واقعی نقدینگی سه سال اخیر
اما از سال 1397، روند معکوس می‌شود به طوری که نرخ رشد واقعی نقدینگی به غیر از سال 98 همواره روند نزولی داشته است. در سال 97 نرخ واقعی نقدینگی منفی 6،1 درصد بوده و در سال 98 به مثبت 4،8 درصد می‌رسد اما در سال‌های 99 تا 1401 به ترتیب منفی 8،4 درصد، منفی 27،4 درصد و منفی 28 درصد می‌شود. سال 1401 رکورددار رشد منفی حجم واقعی نقدینگی است زیرا از سال 1368 تا 1400 هیچگاه نرخ رشد واقعی نقدینگی این میزان منفی نشده است.
رکورد رشد منفی نقدینگی در سال 1401 شکسته شد
بررسی سال‌های 96 تا 1401 نشان می‌دهد نرخ رشد واقعی نقدینگی در اقتصاد ایران در طول این 6 سال در مجموع معادل منفی 55،4 درصد بوده است. به عبارت دقیق‌تر حجم واقعی نقدینگی 55،4 درصد کمتر شده است. ضمناً اگر این متر و معیار را از سال 98 تا 1401 قرار دهیم، در سال 1401 نرخ رشد واقعی نقدینگی نسبت به سال 1398، منفی 53،2 درصد بوده است.
بنابراین باید به آقای لیلاز گوشزد کرد که اتفاقاً در 4 سال اول دوران حاکمیت دولت تدبیر و امید رشد واقعی نقدینگی بسیار بالا بوده و سال 94 با ثبت رشد 31،2 درصدی رشد واقعی نقدینگی، رکورد پمپاژ نقدینگی به اقتصاد ایران شکسته شده و رشد واقعی نقدینگی در دوران دولت سیزدهم بشدت منفی بوده است.