دولت گذشته چرا در پرداخت یارانه‌ها به مشکل خورد؟
تفکر برخی وزرای دولت روحانی و تغییر شیوه تأمین منابع هدفمندی باعث شد تا وزارت اقتصــاد در پرداخــت یارانه‌هــا در ســال‌های 92 و 93 دچــار مشــکل شـود
کتاب درس‌هایی از هدفمندی یارانه‌ها، حاوی نکات گوناگونی پیرامون چگونگی زمینه‌سازی و اجرای هدفمندسازی یارانه‌ها در قالب طرح تحول اقتصادی در زمان دولت‌های نهم و دهم است. در کتاب به این موضوع پرداخته شده است که برای برداشتن گام‌های بزرگ اصلاحی در اقتصاد ایران در آن سال‌ها چگونه برنامه‌ریزی صورت گرفت و شیوه اقناع جامعه، نمایندگان مجلس و حتی بدنه دولت چگونه بوده است. محمدرضا فرزین به عنوان دبیر ستاد هدفمندسازی یارانه‌ها در آن زمان، توضیحات مبسوطی را در این کتاب ارائه کرده است. در شماره امروز نیز بحث پیرامون برگزاری جلسات با نمایندگان مجلس و همچنین برگزاری همایش‌ها و نشست‌هایی در استان‌ها برای آماده‌سازی تصمیم گیران جهت اجرای اصلاحات اقتصادی است.
برخــی از کارشناســان اقتصــادی معتقدنــد یکــی از مهم‌ترین دلایل اجــرا نشــدن هدفمنــدی یارانه‌ها در طـول چنـد دهـه اخیـر، نگرانـی و تـرس ناشـی از اجـرای آن بـوده اسـت. ایـن موضـوع را قبـول داریـد؟
اصلاح قیمــت حامل‌های انــرژی و کالاهای اساســی ماننــد نــان در تمــام کشــورهای جهــان یـک کار سـخت و پرچالـش بـوده اسـت. تجربـه همـه کشـورها نشـان می‌دهـد کـه ایـن کار در بسـتر یـک برنامـه زمانبنـدی و بـا فـراز و نشـیب‌های فـراوان صـورت پذیرفتـه اسـت. بنابرایـن در ایـران هـم نگرانــی از واکنش‌های مردمــی از دغدغه‌های اصلــی همــه دولت‌ها در اجــرای ایــن طــرح بــوده اسـت. البتـه ایـن نگرانـی در خصـوص نـان بیشـتر بـود چـرا کـه نـان قـوت عمـده مـردم اسـت. بسـیاری از دولت‌ها بــا اســتفاده از سیاســت‌های متفــاوت در ســمت تولیــد و مصــرف توانســته‌اند اصلاحات لازم را در ایــن زمینــه انجــام دهنــد بــه طوری کــه هنــوز هــم بســیاری از کشــورها در ایــن خصــوص یارانـه می‌پردازنـد. بـرای مثـال اروپایی‌ها در حـال حاضـر بیشـترین یارانـه را در حـوزه محصولات کشــاورزی پرداخــت می‌کننــد.
برخـی معتقدنـد دولـت در ابتـدا نمی‌دانسـت قـرار اسـت در هدفمنـدی یارانه‌ها چـه کار کنـد و بـا گذشـت زمـان بـه روش‌هایی رسـید.
ایـن امـر طبیعـی اسـت. طرحـی کـه در ایـران اجـرا شـد از لحـاظ ابعـاد و گسـتره کالاها و همینطــور میــزان اصلاح قیمت‌ها در دنیــا بی‌نظیــر بــود. بنابرایــن تمــام تجربه‌های قبلــی ســایر کشــورها از ایــن لحــاظ نمی‌توانســت مبنــای کار دولــت قــرار گیــرد. در یکــی از جلســات بانــک جهانــی، مشــاوران بانــک جهانــی کتابــی در خصــوص تجربه‌های مشــابه تهیــه کــرده و در ســال 90 بــرای مــا ارائــه می‌کردنــد. زمانــی کــه تجربــه ایــران را برایشــان توضیـح دادم همـه آنهـا بـر بی‌نظیـر بـودن طـرح ایـران صحـه گذاشـتند و بسـیار علاقمند بودنـد تـا تجربـه ایـران در ایـن حـوزه مـدون شـود. همیـن انگیـزه‌ای شـد کـه بنـده مقالـه‌ای را در ایـن خصـوص بـا همـکاری دو نفر از اقتصاددانـان صنـدوق بین‌المللـی پـول بـه نامهای زایتـک و دومنیـک تهیـه کـرده و در نشـریه صنـدوق بین‌المللـی پـول منتشـر کنـم. در ابتـدای ورود بـه بحـث یارانه‌ها سؤالات زیـادی بـود کـه بایـد بـه آنهـا پاسـخ و برنامـه اجـرای آنهـا تهیـه می‌شـد. اینکـه بایـد چـه کالاها و خدماتـی مشـمول اصلاح قیمـت شـوند؟ زمـانبنـدی و توالـی آنهـا چگونـه باشـد؟ اصلاح قیمت چگونه صـورت پذیـرد؟ اصلاحات غیرقیمتی لازم چیسـت و آیـا اصلاً نیـاز بـه اصلاحات غیرقیمتـی وجـود دارد یـا نـه؟ بازپرداخـت یارانه‌ها بایـد چگونـه باشـد؟ برنامه‌های حمایتــی و تکمیلــی در ســایر بخش‌ها ماننــد صنعــت و کشــاورزی چگونــه باشــد؟ چــه نـوع سیاسـت‌های پولـی و مالـی مـورد نیـاز اسـت؟ سـازماندهی اجـرا چگونـه باشـد؟ و از همـه مهم‌تر چگونـه اطلاع‌رسانی شـود؟ همـه اینهـا سؤالاتی بـود کـه بایـد بـه آنهـا پاسـخ داده می‌شـد. بســیاری از مسئولان امنیتــی کشــور دغدغــه امنیتــی داشــتند. بــه هر حــال تجربه‌های تلخــی از اصلاح قیمـت بنزیـن در کشـورهای دیگـر وجـود داشـت کـه باعـث افزایـش ایـن نگرانی‌ها می‌شـد. اینکـه مـردم در مقابـل ایـن موضـوع چـه واکنشـی نشـان خواهنـد داد بـرای مـا بسـیار اهمیـت داشـت.
اجــازه بدهیــد بحــث را بــا اقدامــات دولــت در حــوزه اطلاع‌رسانی طــرح هدفمندســازی یارانه‌ها ادامـه دهیـم. دولـت در ایـن حـوزه خیلـی فعـال بـود و دائماً جلسـه و همایـش برگـزار می‌کــرد، بــه طــوری کــه ایــن نحــوه اطلاع‌رسانی در خصــوص برنامه‌های دولــت کــم ســابقه بـود. بـه نظرتـان واقعاً ایـن میـزان اطلاع‌رسانی ضـروری بـود؟
بلـه، موضـوع اطلاع‌رسانی بـرای مـا بسـیار مهـم بـود؛ بـه طـوری کـه یکـی از مهم‌ترین نـکات مـا پذیـرش عمومـی طـرح در میـان مـردم بـود. می‌خواسـتیم زمانـی کـه طـرح را اجـرا می‌کنیـم یـک پذیـرش عمومـی در جامعـه وجـود داشـته باشـد. معتقـد بودیـم اگـر تمـام جوانـب طـرح گفتـه شـود مـردم بـا آن همـراه خواهنـد شـد. مـردم بایـد بداننـد وقتـی یـک طـرح اقتصـادی اجـرا می‌شـود قطعاً ایـن طـرح چـه منافعـی بـرای آنهـا دارد. بـه بیـان دیگـر بایـد برنامه‌های اقتصـادی را بـه زبانـی ترجمـه کنیـم کـه منافـع مـردم در آن مشـهود باشـد. برنامه‌های اطلاع‌رسانی در سـطوح مختلـف تعریـف شـده بودنـد و مـا گروهـی از اقتصاددانـان دولتـی و غیردولتـی کـه برخـی از آنهـا اعضـای کارگروه‌های تخصصـی بودنـد انتخـاب و آنهـا را بـرای بیـان طـرح و ویژگی‌های آن بـه برنامه‌های تلویزیونـی، رادیویـی و همایش‌ها می‌فرسـتادیم. از طرفــی بــرای اینکــه تناقضــی در صحبت‌های ایــن افــراد نباشــد تمــام مطالــب در دبیرخانــه تهیــه می‌شـد. بـرای ایـن کار یـک پاورپوینت تهیـه کـرده بودیـم کـه درآن تمـام ضرورت‌ها، اهـداف و سیاســت‌های طــرح را توضیــح داده بودیــم و تمــام افــراد یــک نســخه از ایــن PowerPoint را در اختیـار داشـتند و در خصـوص طـرح در چهارچوب آن نسـخه صحبـت می‌کردنـد. یکـی از اقدامـات صـورت گرفتـه در اطلاع‌رسانی گسـترده طـرح، برگـزاری 2 همایـش در هـر اسـتان بـا حضـور اسـتاندار، مسئولان اسـتانی، نخبـگان و مـردم در آن اسـتان بـود. بـه ایـن منظـور ابتـدا چنـد جلسـه در وزارت کشـور بـا حضـور اسـتانداران برگـزار و طـرح و ابعـادش بـرای آنها توضیـح داده شـد. در ایـن جلسـات علاوه بـر رئیس جمهـور، برخـی از وزرا بویـژه وزیـر اقتصـاد نیـز حضـور داشـت و بخــش عمــده‌ای از زمــان جلســه بــه پرســش و پاســخ اختصــاص می‌یافــت. پــس از برگــزاری ایــن همایش‌ها، اولیـن دور اسـتانی شـروع شـد و نماینـدگان دبیرخانـه بـا حضـور در اسـتان‌ها در خصـوص طـرح صحبـت می‌کردنـد. پـس از اینکـه دور اول اسـتان‌ها تمـام شـد و ایـن جلسـات در تمـام اسـتان‌ها برگـزار شـد مجدداً در سـال بعـد دور دوم آغـاز و در دور دوم ابعـاد تفضیلی‌تر طـرح توصیـف شـد. در کنــار آن برنامــه‌ای طراحــی شــد تــا بــا کلیــه نهادهــا، مجامــع علمــی، فرهنگــی و سیاســی، اصنـاف و فعالان اقتصـادی، شـهرداری‌ها و بویژه گروه‌های مرتبـط بـا طـرح ماننـد خبرگزاری‌ها، مدیــران صــدا وســیما، صنف‌های مربــوط بــه حمــل و نقــل بویژه راننــدگان، اتــاق بازرگانــی و تعــاون، مدیــران و مسئولان امنیتــی کشــور بویژه ســپاه و بســیج و ائمــه جمعــه کشــور جلســاتی برگــزار و طــرح را بــرای آنهــا توضیــح دهیــم. در بســیاری از ایــن نشســت‌ها و همایش‌ها شــخص رئیس جمهــور هــم شــرکت می‌کــرد.
عمده نگرانی‌تان در آن مقطع چه بود؟
نگــران ســیاه نمایی‌هایی بودیــم کــه در خصــوص طــرح صــورت می‌گرفــت. البتــه بــا حجــم بالای اطلاع‌رسانی و نشسـت‌هایی کـه برگـزار می‌کردیـم ایـن سـیاه نمایی‌ها را کمرنگ می‌کردیـم. صحبــت کــردن بــا مــردم و نخبــگان کشــور چندیــن ویژگــی مثبــت داشــت. اول اینکــه آنهــا نظــرات و دیدگاه‌هایی داشــتند کــه بــا واقعیت‌های طــرح آشــنا می‌شــدند. دوم اینکــه عمومــاً می‌توانسـت در اجـرا خیلـی بـه مـا کمـک کنـد. ضمـن اینکـه بـا ایـن کارهـا تـا حـد زیـادی جلـوی شــایعات را هــم می‌گرفتیــم. بـرای مثـال بـه یـاد دارم کـه پـس از انجـام طـرح خوشـه‌بندی‌ها بـرای سـخنرانی در بیـن روحانیون بـه مدرسـه فیضیـه قـم رفتـم. در آنجـا پـس از پایـان صحبت‌های مـن تعـدادی از طلبه‌های جـوان مـرا بـه صـرف شـام دعـوت کردنـد. طبیعتاً آنهـا حقوق‌های بسـیار پایینـی داشـتند بـه طـوری کـه در آن سـال حقـوق ماهانـه آنهـا بیـن 80 تـا 120 هـزار تومـان بـود، بـا ایـن حـال بعـد از اعلام نتایـج طـرح خوشـه‌بندی بسـیاری از آنهـا در خوشـه سـوم قـرار گرفتـه بودنـد. بـه مـن می‌گفتنـد: «مـا در خوشـه سـوم قـرار گرفتیـم امـا کسـبه محـل یـا برخـی از آشـنایان مـا کـه ده‌ها برابـر مـا درآمـد دارنـد در خوشــه اول هســتند.» در جلســه دیگــری کــه بــا مدیــران بخش‌های مختلــف صداوســیما داشــتم نیـز شـاهد وجـود چنیـن مشکلات و اعتراضاتـی بـودم. مشـاهده ایـن مـوارد و انعکاس‌های مردمـی اینچنینـی باعـث شـد تـا بعدهـا در روش و چگونگـی توزیـع یارانـه تغییراتـی ایجـاد کنیـم.
در آن سـال‌ها مجلـس شـورای اسلامی هـم کمیسـیونی در ایـن زمینـه تشـکیل داد و موضـوع در آنجـا هـم پیگیـری می‌شـد. تعامـل دولـت بـا مجلـس چگونـه بـود؟
بلـه، مجلـس کمیسـیون ویـژه‌ای تشـکیل داد کـه در ایـن کمیسـیون هـر هفتـه اجـرای طـرح و موضوعــات مختلــف آن بحــث می‌شــد.
چه کسانی اعضای این کمیسیون بودند؟
تمامـی رؤسای کمیسـیون‌های مجلـس در آن عضـو بودنـد. البتـه تعـدادی از اعضـا نیـز رئیس کمیسـیون نبودنـد. آقایـان غلامرضا مصباحی مقـدم، احمـد توکلـی، علـی اصغـر زارعـی، کاتوزیـان، باهنــر، تابــش، روح‌الله حســینیان، رضــا عبداللهــی، فرهنگــی، دلخــوش، رجایــی و اکبــری از طــرف مجلـس در ایـن کمیسـیون حضـور داشـتند. از طـرف دولـت هـم مـن و آقـای زاهـدی‌وفـا کـه در آن زمـان معاونـت اقتصـادی وزارت اقتصـاد بـود حضـور داشـتیم. ضمـن اینکـه سـایر معاونان وزیـر هـم بـه فراخـور موضـوع در جلسـات شـرکت می‌کردنـد. جلسـات بسـیار خوبـی بـود. ابتـدا مباحـث به صـورت کلـی مطـرح می‌شـد امـا هرچـه جلوتـر رفتیم بـه موضوعـات اجرایـی و تفضیلی‌تر طـرح بویژه در خصـوص هدفمندسـازی یارانه‌ها رسـیدیم. در ایـن مرحلـه بـود کـه اختلاف دیدگاه‌های دولـت و مجلـس ماننـد موضوعاتـی چـون قیمـت حامل‌ها، نحـوه بازتوزیـع، زمـانبنـدی اجـرای طـرح، آثـار طـرح بـر سـایر متغیرهـای کلان اقتصـادی ماننـد تـورم، بیـکاری و نـرخ رشـد و حتـی ابعـاد امنیتـی طـرح آشـکارتر می‌شـد. بنابرایـن کمیسـیون در ایـن مقطـع از وزرای مربوطـه ماننـد وزیـر اطلاعات، وزیـر بازرگانـی و سـایر وزرا و حتـی افـرادی ماننـد قالیبـاف بـه عنـوان شـهردار تهـران دعـوت کـرد تـا دیدگاه‌های آنهـا را نیـز دربـاره مسـائل مختلـف مربـوط بـه طـرح جویـا شـود. در نهایـت پـس از ارائـه لایحه هدفمندسـازی یارانه‌ها بـه مجلـس در دی مـاه 1387 ابتـدا قـرار شـد موضـوع در تمـام کمیسـیون‌های تخصصـی مجلـس مطـرح و در آن کمیسـیون‌ها نیـز تصویـب شـود و پـس از تصویـب اولیـه در صحـن علنـی مجلـس مطـرح شـود. در ایـن دوران نیـز کار فشـرده‌ای بــرای اقنــاع نماینــدگان انجــام شــد تــا اینکــه در نهایــت در صحــن علنــی بــا بیــش از دو ســوم آرای نماینـدگان تصویـب شـد. البتـه در تمـام ایـن سـال‌ها کـه بسـیار هـم طولانی شـد اختلافاتی در زمینه‌های مختلـف وجـود داشت که گاهی رئیس جمهـور و رئیس مجلـس بـه موضـوع ورود می‌کردنـد.
مخالفان طرح هدفمندی در مجلس چه کسانی بودند؟
طـرح ابعـاد گسـترده‌ای داشـت. بنابرایـن ممکـن بـود برخـی از نمایندگان بـا بخشـی از آن مخالف باشـند. امـا کسـی کـه بـا کلیـت طـرح مخالـف بـود احمـد توکلـی رئیس وقـت مرکـز پژوهش‌های مجلـس شورای اسلامی بـود. توکلـی در خصـوص آثـار تورمـی طـرح و همچنیـن اثـر آن بـر سـایر متغیرهـای کلان اقتصـادی دیـدگاه دیگـری داشـت.
دیـدگاه وزارتخانه‌های دولـت ماننـد وزارت نفـت و نیـرو، بازرگانـی، صنعـت و معـدن، رفـاه و سـازمان برنامـه و وزارت اقتصـاد نسـبت بـه طـرح چگونـه بـود؟
از ابتـدا بدنـه دولـت یـک موضـع انتقـادی داشـت و به تدریـج بـا تقویـت بحث‌های کارشناسـی در جلسـات کارگروه‌ها، بدنـه کارشناسـی هـم همـراه شـد و تـا پایـان طـرح هـم همـکاری خوبـی داشـتند. وزارتخانـه‌های نفـت و نیـرو دهـه‌ها بـود کـه معتقـد بـه افزایـش قیمـت حامل‌ها بودنـد ولــی خــوب بدیهــی بــود کــه می‌خواســتند ســهم عمــده افزایــش، نصیــب دســتگاه خودشــان شــود. اینجـا محـل اختلاف مـا بـا آنهـا در کارگـروه بـود. لـذا در سـهم‌بـری دسـتگاه‌هایی ماننـد وزارت نیــرو از بــرق و وزارت نفــت، بحــث حسابرســی و محاســبه قیمــت تمــام شــده را مطــرح کردیــم. با شـروع طـرح در اخـذ درآمـد یارانه‌ها از ایـن دو وزارتخانـه دچـار مشـکل شـدیم. بـه همیـن دلیـل نظـام مالـی طـرح را بـه گونـه‌ای طراحـی کردیـم کـه درآمـد حاصـل از فـروش حامل‌ها ماننـد بنزیـن، گازوئیـل، بـرق، گاز و سـایر بـه حسـابی در خزانـه واریـز می‌شـد و کارگـروه ابتـدا سـهم یارانه‌ها را بـرمی‌داشـت و سـپس سـهم ایـن دو دسـتگاه را می‌داد. چیـزی کـه در شـروع دولـت آقـای روحانـی بـه مـذاق وزرای ایـن دو دسـتگاه خـوش نیامـد و روال آن را ابتـدا تغییـر دادنـد. بـه همیـن دلیـل وزارت اقتصــاد در پرداخــت یارانه‌ها در ســال‌های 92 و 93 دچــار مشــکل شــد. بــه طــور کلــی وزیــر نفــت جدیـد آقـای بیـژن زنگنـه، نگاهـش بـه وزارت نفـت تیولـداری بـود. یعنـی آقـای زنگنـه فکـر می‌کـرد تمـام تصمیمـات در حـوزه نفـت بایـد توسـط شـخص وی اتخـاذ شـود و گـوش شـنوایی هـم نداشـت! لـذا جـای هـرگونـه تفاهـم و تبـادل نظـر را بسـته بـود و بـه بزرگتریـن مانـع اجـرای طـرح تبدیـل شـده بـود.
فـارغ از مخالفت‌های گسـترده آقـای توکلـی در ماجـرای هدفمنـدی یارانه‌ها، آیـا جریـان سیاسـی مخالـف دولـت موسـوم بـه اصلاح‌طلبـان هـم بـا اجـرای ایـن طـرح مخالفـت می‌کردنـد؟
مخالفــان ایــن طــرح هــم در جریــان اصولگــرا و هــم در میــان اصلاح‌طلبــان بودنــد. امــا اصولگراهــای مجلــس به صــورت فراکســیونی از طــرح حمایــت می‌کردنــد.
در حالــی کــه در بیــن اصلاح‌طلبـان موافقـت فراکسـیونی وجـود نداشـت. بـا ایـن حـال اگـر چـه تعـدادی از اصلاح‌طلبـان در مجلـس مخالـف طـرح بودنـد امـا مخالفـت فراکسـیونی نیـز میـان آنها وجـود نداشـت. در مجموع تعـدادی از اصلاح‌طلبـان موافـق و برخـی نیـز مخالـف بودنـد. بـرای مثـال مـن هرگـز مخالفـت جـدی بـا کلیـت طـرح از سـوی فـردی ماننـد تابـش کـه یـک اصلاح‌طلب بـود ندیـدم.
در طـرح هدفمنـدی یارانه‌ها اختلافات شـما بـا مجلـس بسـیار زیـاد بـود. خاطـرم اسـت در مقطعـی نـه شـما کوتـاه می‌آمدیـد و نـه مجلسـی‌ها. لطفاً توضیـح دهیـد کـه شـما چـه می‌گفتیـد و مجلســی‌ها چــه می‌خواســتند؟
در طــول حــدود 1.5 ســال یعنــی 6 مــاه قبــل از ارائــه لایحه و یکســال بعــد از ارائــه لایحه دیدگاه‌های 15 عضــو کمیســیون ویــژه را می‌توان حــول چنــد محــور اساســی تقســیم‌بندی کــرد: اول اینکـه تعـدادی از اعضـای کمیسـیون بـر تقـدم اصلاحات غیرقیمتـی بـر اصلاحات قیمتـی تأکید داشـتند. آنها معتقـد بودنـد علاوه بـر اینکـه شـیب اصلاحات قیمتـی بایـد شـیب کندی باشـد حتـی قبـل از آغـاز ایـن اصلاحات، بایـد اصلاحات غیرقیمتـی آغـاز شـود. اینکـه تعـدادی از نماینـدگان بـه اصلاحات قیمتـی در بخـش کشـاورزی حساسـیت ویـژه‌ای داشـتند و معتقـد بودنـد: بـا عنایـت بـه وضعیـت خـاص بخـش کشـاورزی، اصلاحات قیمتـی در آن بایـد بـا تأخیر معنـاداری نسـبت بـه سـایر بخش‌ها آغـاز شـود. سـوم اینکـه برخـی از نماینـدگان در خصـوص سیاسـت‌های بازتوزیـع گروهـی بـه سیاسـت‌های بازپرداخـت مسـتقیم و نقـدی بـه خانوارهـا اعتقـاد نداشـتند و معتقـد بودنـد: اصلاحات بایـد بـا شـیب کند مشـابه آنچـه در برنامه‌های سـوم و چهـارم توسـعه در کشـور آغـاز شـده و منابـع حاصلـه تقریباً مـورد توجـه واقـع شـده بـود، صـرف ایجـاد، تکمیـل و آماده‌سازی زیرسـاخت‌های کشـور شـود. چهــارم اینکــه دیــدگاه غالــب نماینــدگان در خصــوص منابــع مالــی طــرح، تمرکــز وجــوه در بودجــه ســنواتی و بررســی سالانه منابــع و مصــارف در مجلــس شــورای اسلامی در چهارچوب فرایندهــای معمــول بودجــه‌ای بــود.
استدلال دولت در این موارد چه بود؟
در خصــوص بنــد اول کاملاً همفکــر بودیــم. دولــت از ســال 86 بــا ســهمیه‌بندی بنزیــن و طراحـی کارت سـوخت برخـی از اصلاحات غیرقیمتـی را آغـاز کـرده بـود و بقیـه اصلاح را نیـز می‌توانسـتیم بـا امـکان اعمـال تبعیـض میـان بخش‌ها انجـام دهیـم. مـا بـا برخـورد تدریجـی مخالـف بودیـم. معتقـد بودیـم برخـورد تدریجـی باعـث افزایـش هزینه‌های اصلاحات در کشـور خواهـد شـد. احمدی‌نژاد معتقـد بـود تمـام طـرح بایـد در یـک مرحلـه انجـام شـود، امـا در نهایـت آنچـه پیشـنهاد کردیـم اجـرای ایـن طـرح در 2 یـا نهایـت 3 فـاز و نهایتاً طـی 3 سـال بـود. در خصـوص بـاز توزیـع هـم معتقـد بودیـم پرداخت‌ها بایـد مسـتقیم بـه خانوارهـا و خـارج از دیوان سالاری‌های دولتـی صـورت گیـرد. نکتـه دیگـر اینکـه سـهم دولـت از یارانه‌ها بایـد حداقـل و سـهم خانوارهـا حداکثـر باشـد.
نگاه دولت درباره مدیریت منابع مالی حاصل از اجرای این طرح چه بود؟
دیــدگاه دولــت در خصــوص ســازکار مدیریــت منابــع مالــی ایــن بــود کــه منابــع حاصلــه از اجـرای ایـن طـرح بایـد توسـط صندوقـی مدیریـت شـود. بـه گونـه‌ای کـه درآمدهـای حاصلـه و سـود آن وارد فرایند معمـول بودجـه دولـت نشـود. ضمـن اینکـه نظـارت بـر ایـن صنـدوق هـم می‌توانـد از سـوی دولـت، مجلـس و سـایر نهادهـای قانونـی کشـور صـورت گیـرد.
تفاوت‌های اساسـی لایحه پیشـنهادی دولـت بـا نظـر کمیسـیون ویـژه و درنهایت مصوبـه مجلـس دقیقاً چـه بـود؟
چند مورد است که خدمتتان عرض می‌کنم. نکتـه اول ایـن بـود کـه در لایحه پیشـنهادی دولـت اصـلاح قیمـت کالاها و خدمـات طـی یـک دوره حداکثـر 3 سـاله پیش‌بینی شـده بـود امـا ایـن سـه سـال کـه مـورد تأکید دولـت بـود در مصوبـه مجلــس بــه 5 ســال و به‌صورت تدریجــی تغییــر کــرد. بــا دانــش امــروزی‌ام عــرض می‌کنــم کــه‌ای کاش ایــن تغییــر را نمی‌پذیرفتیــم. مــا الان در نیمــه دوم ســال 98 هســتیم و هنــوز ایــن مسأله از موضوعـات اساسـی کشـور اسـت کـه طـی ایـن سال‌ها منجر بـه هـدر رفتـن بخـش زیـادی از منابـع انـرژی کشـور شـده اسـت. ایــن موضــوع در مجلــس بــه اختلافی بزرگ‌تر تبدیــل شــد. به گونــه‌ای کــه در لایحه دولــت میـزان درآمـد ناشـی از اصلاح قیمت‌ها در سـال اول 40 هـزار میلیـارد تومـان بـود کـه مجلـس بـرای جلوگیـری از سـرعت اجـرای اصلاح قیمت‌ها در چهارچوب همـان ایـده‌ای کـه معتقـد به تدریجـی بـودن ایـن اصلاح داشـت آن را بـه 8400 میلیـارد تومـان تغییـر داد. ایـن موضـوع و اختلاف چنـد بـاره بـا تعامـل بیـن کمیسـیون و صحـن علنـی دسـت بـه دسـت شـد امـا توافـق حاصـل نشـد. درنهایت با نظررئیس جمهـور و رئیس مجلـس ایـن موضـوع نهایـی و عـدد 20 هـزار میلیـارد تومـان در لایحه گنجانده شـد. اینجـا بـاز اختـلاف دیگـری پیـش آمـد. اختلاف بعـدی در خصـوص ایـن بـود کـه آیـا 20 هـزار میلیارد تومان با محاسبـه مالیات و عوارض یا بدون احتساب آن اسـت. همان‌طور کـه می‌دانیـد مالیـات بـر ارزش افـزوده بنزیـن 30 درصـد و گازوئیـل حـدود 20 درصـد اسـت. یعنـی همیـن الان هـم قبـل از احتسـاب درآمـد هدفمندسـازی یارانه‌ها از ایـن حامل‌ها ابتـدا مالیـات آن که درآمـد بسـیار زیـادی بـرای دولـت اسـت کسـر می‌شـود. دولـت معتقـد بـود اگـر مالیـات و عـوارض هـم در ایـن عدد باشـد، بخـش زیـادی از ایـن رقـم بایـد بابـت عـوارض و مالیـات پرداخـت شـود. در واقـع ایـن ارقـام بـه جیـب دولـت و نـه سـازمان هدفمندسـازی یارانه‌ها می‌رود. درنهایت آقای احمدی‌نژاد نامهای به رهبر معظم انقلاب نوشـتند و بـا دسـتور ایشـان موضـوع بیـن رئیس جمهـور و رئیس مجلـس مطـرح و در قالـب توافـق آنها موضـوع حـل شـد. یعنـی نظـر آقای احمدی‌نژاد پذیرفتـه شـد. نکتــه بعــدی ایــن بــود کــه مجلــس از دولــت می‌خواســت قیمت‌های اصلاحی حامل‌ها مثلاً بنزیـن، گازوئیـل و سـایر حامل‌ها بـرای سـال اول در متـن لایحه گنجانـده شـود. امـا دولـت مخالـف بـود چـرا کـه معتقـد بـود اگـر قیمت‌ها در آن تاریـخ مطـرح می‌شـد مدیریـت بعـدی آن غیرممکـن بـود. بـرای مثـال اگـر مـا در آن سـال می‌گفتیـم می‌خواهیـم قیمـت بنزیـن را از 100 تومـان بـه 400 تومـان افزایـش دهیـم بـر اسـاس تجربه‌های موجـود آثار منفـی آن کاملاً محسـوس بـود. مخالفـت دولـت باعـث اضافـه شـدن تبصـره‌ای در خصـوص سـقف و کـف درآمـد حاصـل از تغییـر قیمـت حامل‌ها در قانـون شـد. موضـوع بعـدی فرمـول پیشـنهادی دولـت در بـاز توزیـع درآمـد بـود بـه طوری کـه نظـر دولـت 60 درصد خانـوار، 25 درصـد تولیـد و 15 درصـد دولـت بـود. از این‌رو در لایحه دولـت پیشـنهاد شـده بـود کـه منابـع خانـوار بـا سـازکار خاصـی میـان خانوارهـای جامعـه هـدف توزیـع شـود کـه بـر اسـاس لایحه تعییـن جامعـه هـدف نیـز برعهـده دولـت بـود. البتـه از همیـن جـا اختلاف دیگـری در خصـوص سـطح پوشـش خانوارهـا شـکل گرفـت. دولـت معتقـد بـود پرداخـت یارانـه بایـد بـه حداقــل 70 درصــد مــردم ایــران صــورت پذیــرد و ایــن کار می‌توانــد آســیب‌های ناشــی از اصلاح قیمـت حامل‌های انـرژی در سال‌های اولیـه را کاهـش دهـد. از طـرف دیگـر مطالعـات نشـان می‌داد کـه مـردم تـا دهـک 7 از طبقـه متوسـط کشـور هسـتند، لـذا معتقـد بودیـم یارانه‌ها تـا دهـک هفتـم جمعیتـی بایـد پرداخـت شـود. امـا کمیسـیون و بخصوص شـخص آقای مصباحـی مقدم معتقـد بود کـه پرداخـت نقـدی بایـد صرفاً بـرای 2 دهـک جامعـه بـوده و بـرای 5 دهـک بعـدی کمک‌ها به‌صورت تأمین اجتماعـی صـورت پذیـرد. مطالعـات مـا نشـان می‌داد بـا اصلاح قیمـت حامل‌های انـرژی طبقـات متوسـط متحمـل هزینه‌های زیـادی می‌شـوند کـه در ابتـدای اجـرای طـرح، تعـادل بودجـه‌ای آنها را بـه هـم می‌ریـزد. البتـه طبقات غنـی بیشـتر متحمـل هزینـه می‌شـدند امـا آنها تـاب و تحمـل افزایـش هزینه‌ها را داشـتند (بنابرایـن بـه ایـن نتیجـه رسـیدیم کـه بایـد طبقـات متوسـط را نیـز حمایـت کنیـم). واقعیـت ایـن بـود کـه اگـرچـه در ظاهـر دهـک، 5 دهـک میانـی اسـت امـا از لحـاظ درآمـدی دهـک 7 دهـک میانـی کشـور اسـت. نکتـه بعـد مربـوط بـه سـازکار مالـی و اجرایـی قانـون هدفمنـدی یارانه‌ها بـود کـه به‌عنوان عمـده‌ترین اختلاف میـان دولـت و مجلـس مطـرح بـود. نظر دولـت ایـن بـود کـه منابـع یارانه‌ها بایـد بـه صندوقـی کـه به‌صورت هیأت امنایـی اداره می‌شود واریـز شـود امـا مجلـس معتقـد بـود ایـن منابـع بایـد بـه حسـاب خاصـی تحـت عنـوان «حسـاب هدفمندسـازی یارانه‌هـا» واریـز شـده و در قالـب قوانیـن بودجـه سـنواتی بـرای مصـارف پیش‌بینی شـده اختصـاص یابـد. امـا دولـت معتقـد بـود ایـن منابـع نبایـد وارد بودجـه سـنواتی شـوند زیـرا مجدداً نـگاه بخـش دولتـی و همچنیـن نـگاه منطقـه‌ای نماینـدگان آن را بـه سـمت دیگـر موضوعـات مـورد نظـر آنها سـوق می‌دهـد. ایـن اختلاف در ابتـدای هدفمندسازی یارانه‌ها منجـر بـه تشـکیل کمیتـه کاری 6 نفـره بـرای حـل اختلاف شـده و سـپس ارجـاع کار بـه شـورای نگهبـان کشـید و در نهایـت روش فعلـی بـه وجـود آمـد. بـه طـوری کـه در حـال حاضـر هرسـاله منابـع هدفمندسـازی یارانه‌ها توسـط نماینـدگان مجلـس در قالـب قوانیـن بودجـه سـنواتی بازتوزیـع می‌شود و عملاً ســازکار مشــخصی بــر آن حاکــم نیســت. ایــن ســازکار منابــع مالــی موجــود هدفمندســازی یارانه‌ها را بــه حــذف یارانه‌ها تبدیــل کرده اســت.
بــــرش
نگاه تیولداری زنگنه به وزارت نفت!
چیـزی کـه در شـروع دولـت آقـای روحانـی (واریز منابع درآمدی حامل‌ها به حساب خزانه) بـه مـذاق وزرای ایـن دو دسـتگاه (نفت و نیرو) خـوش نیامـد و روال آن را ابتـدا تغییـر دادنـد. بـه همیـن دلیـل وزارت اقتصــاد در پرداخــت یارانه‌ها در ســال‌های 92 و 93 دچــار مشــکل شــد. بــه طــور کلــی وزیــر نفــت جدیـد آقـای بیـژن زنگنـه، نگاهـش بـه وزارت نفـت تیولـداری بـود؛ یعنـی آقـای زنگنـه فکـر می‌کـرد تمـام تصمیمـات در حـوزه نفـت بایـد توسـط شـخص وی اتخـاذ شـود و گـوش شـنوایی هـم نداشـت! لـذا جـای هـرگونـه تفاهـم و تبـادل نظـر را بسـته بـود و بـه بزرگتریـن مانـع اجـرای طـرح تبدیـل شـده بـود.
بــــرش
اصلاح شیوه توزیع یارانه‌ها
نگــران ســیاه نمایی‌هایی بودیــم کــه در خصــوص طــرح صــورت می‌گرفــت. البتــه بــا حجــم بالای اطلاع‌رسانی و نشسـت‌هایی کـه برگـزار می‌کردیـم ایـن سـیاه نمایی‌ها را جبـران می‌کردیـم. صحبــت کــردن بــا مــردم و نخبــگان کشــور چندیــن ویژگــی مثبــت داشــت. اول اینکــه آنهــا نظــرات و دیدگاه‌هایی داشــتند کــه بــا واقعیت‌های طــرح آشــنا می‌شــدند. دوم اینکــه عمومــاً می‌توانسـت در اجـرا خیلـی بـه مـا کمـک کنـد. ضمـن اینکـه بـا ایـن کارهـا تـا حـد زیـادی جلـوی شــایعات را هــم می‌گرفتیــم. بـرای مثـال بـه یـاد دارم کـه پـس از انجـام طـرح خوشـه‌بندی‌ها بـرای سـخنرانی در بیـن روحانیون بـه مدرسـه فیضیـه قـم رفتـم. در آنجـا پـس از پایـان صحبت‌های مـن تعـدادی از طلبه‌های جـوان مـرا بـه صـرف شـام دعـوت کردنـد. طبیعتاً آنهـا حقوق‌های بسـیار پایینـی داشـتند بـه طـوری کـه در آن سـال حقـوق ماهانـه آنهـا بیـن 80 تـا 120 هـزار تومـان بـود، بـا ایـن حـال بعـد از اعلام نتایـج طـرح خوشـه‌بندی بسـیاری از آنهـا در خوشـه سـوم قـرار گرفتـه بودنـد. بـه مـن می‌گفتنـد: «مـا در خوشـه سـوم قـرار گرفتیـم امـا کسـبه محـل یـا برخـی از آشـنایان مـا کـه ده‌ها برابـر مـا درآمـد دارنـد در خوشــه اول هســتند.» در جلســه دیگــری کــه بــا مدیــران بخش‌های مختلــف صداوســیما داشــتم نیـز شـاهد وجـود چنیـن مشکلات و اعتراضاتـی بـودم. مشـاهده ایـن مـوارد و انعکاس‌های مردمـی اینچنینـی باعـث شـد تـا بعدهـا در روش و چگونگـی توزیـع یارانـه تغییراتـی ایجـاد کنیـم. در آن سـال‌ها مجلـس شـورای اسـامی هـم کمیسـیونی در ایـن زمینـه تشـکیل داد و موضـوع در آنجـا هـم پیگیـری می‌شـد.
بــــرش
مقاومت برخی دستگاه‌ها در پرداخت سهم هدفمندی یارانه‌ها
از ابتـدا بدنـه دولـت یـک موضـع انتقـادی داشـت و به تدریـج بـا تقویـت بحث‌های کارشناسـی در جلسـات کارگروه‌ها، بدنـه کارشناسـی هـم همـراه شـد و تـا پایـان طـرح هـم همـکاری خوبـی داشـتند. وزارتخانـه‌های نفـت و نیـرو دهـه‌ها بـود کـه معتقـد بـه افزایـش قیمـت حامل‌ها بودنـد ولــی خــوب بدیهــی بــود کــه می‌خواســتند ســهم عمــده افزایــش، نصیــب دســتگاه خودشــان شــود. اینجـا محـل اختلاف مـا بـا آنهـا در کارگـروه بـود. لـذا در سـهم بـری دسـتگاه‌هایی ماننـد وزارت نیــرو از بــرق و وزارت نفــت، بحــث حسابرســی و محاســبه قیمــت تمــام شــده را مطــرح کردیــم. با شـروع طـرح در اخـذ درآمـد یارانه‌ها از ایـن دو وزارتخانـه دچـار مشـکل شـدیم. بـه همیـن دلیـل نظـام مالـی طـرح را بـه گونـه‌ای طراحـی کردیـم کـه درآمـد حاصـل از فـروش حامل‌ها ماننـد بنزیـن، گازوئیـل، بـرق، گاز و سـایر بـه حسـابی در خزانـه واریـز می‌شـد و کارگـروه ابتـدا سـهم یارانه‌ها را بـرمی‌داشـت و سـپس سـهم ایـن دو دسـتگاه را می‌داد.