بازخوانی مخالفت اتاق بازرگانی با هدفمندی یارانه‌ها!
محمد نهاوندیان رئیس وقت اتاق بازرگانی و احمد توکلی نماینده مجلس در سال 87، دو مخالف جدی اجرای هدفمندسازی یارانه‌ها بودند و از بزرگتریـن نقدهـای اعضـای اتـاق بازرگانی نیز ایـن بـود کـه پرداخـت یارانـه نقـدی بـه مـردم خوب نیسـت
تاکنون بخش‌هایی از کتاب «درس‌هایی از هدفمندسازی یارانه‌ها» را که به مباحث طرح تحول اقتصادی در زمان دولت‌های نهم و دهم اختصاص دارد منتشر کرده‌ایم. در این کتاب، محمدرضا فرزین، دبیر ستاد هدفمندی یارانه‌ها، اقدامات صورت گرفته برای انجام اصلاحات اساسی در اقتصاد ایران را تشریح کرده است. اینکه چگونه اجرای طرح هدفمندسازی یارانه‌ها زمینه‌سازی و اجرا شد و در مسیر اجرایی شدن آن در ارتباط با مجلس و حتی بدنه دولت، چه مشکلاتی وجود داشت. در شماره امروز نیز فرزین به برخی تغییرات سریع در قوانین مختلف مرتبط با هدفمندی یارانه‌ها اشاره کرده است.
لطفاً مصداقی‌تر صحبت کنید.
بهتـر اسـت بـه منابـع و مصـارف هدفمندسـازی یارانه‌ها در بودجـه سـال 1398 نگاهـی بیندازیـم. در ایـن بودجـه، منابـع یارانه‌ها حـدود 140 هـزار میلیـارد تومـان پیش‌بینی شـده اسـت. بـرای اینکـه بزرگـی ایـن عـدد را درک کنیـم بایـد بدانیـم کل بودجـه دولـت در سـال 92 عـدد 120 هـزار میلیـارد تومـان بـوده اسـت. وقتـی کـه اعـداد را بررسـی می‌کنیـم مشـاهده می‌شود بـه غیـر از حـدود 40 هـزار میلیـارد تومـان یارانـه نقـدی، سـایر هزینه‌ها همگـی متعلـق بـه هزینه‌های وزارت نفـت، نیـرو، وزارت بهداشــت و ســایر بخش‌های دولتــی اســت. آنها به‌دلیل محدودیــت بودجــه‌ای دولــت از ردیــف یارانه‌ها برداشــت می‌کننــد. بنابرایــن تقریباً 30 درصــد منابــع بــه خانوارهــا و 70 درصــد به دولــت اختصــاص می‌یابــد. یعنــی همــان بلایی کــه دولــت دهــم پیش‌بینی می‌کــرد بــر ســر ســازکار مالـی یارانه‌ها آمـد. مجدداً همـان فرایند نـاکارا و بی‌ثبـات بودجـه‌ای مجلـس در خصـوص منابـع ایــن طــرح نیــز تکــرار شــد. کافــی اســت معاونان پارلمانــی وزارت نفــت و نیــرو در کمیســیون‌های تخصصـی و در صحـن علنـی لابی قوی‌تـری داشـته باشـند تـا همـه منابـع را بـه سـمت خـود ببرنـد. به عبــارت دیگــر دولــت دو بودجــه‌ای شــده اســت. یکــی بودجــه عمومــی و دیگــری بودجــه هدفمندســازی یارانه‌ها کــه مفهــوم آن همــان سیاســت حــذف یارانه‌ها اســت.
این چه ارتباطی با حذف یارانه‌ها دارد؟
اصلاً حــذف یارانه‌ها یــا آزادســازی قیمــت انــرژی کــه تجربــه طولانی در جهــان دارد یعنــی چـه؟ یعنـی اینکـه قیمـت حامل‌های انـرژی افزایـش یابـد و منابـع آن بـه دولـت بـرای مصـارف جاری و عمرانــی اختصــاص داده شــود. در ایــن صــورت درآمــد دولــت افزایــش می‌یابــد و مجدداً ایــن مجلـس اسـت کـه در قالـب قوانیـن بودجـه‌ای در خصـوص ایـن منابـع تصمیم‌گیری می‌کنـد. خـب عملاً در حـال حاضـر سرنوشـت 70 درصـد منابـع هدفمندسـازی یارانه‌ها این‌گونـه تعییـن می‌شـود. یعنــی هــر چــه جلوتــر می‌رویــم هزینه‌های وزارتخانه‌های تولیــد انــرژی افزایــش می‌یابــد، بــرای همیــن ســهم آنها از یارانه‌ها نیــز افزایــش می‌یابــد. امــا یادمــان باشــد مــا می‌خواســتیم یارانه‌ها را هدفمنــد کنیــم نــه حــذف. یعنــی قــرار مــا ایــن بـود کـه تنهـا روش پرداخـت یارانه‌ها را عـوض کنیـم. بدیهـی اسـت کـه در طـول زمـان هزینه‌های اجرایـی و عمرانـی دستگاه‌های دولتـی افزایـش می‌یابـد ولـی هزینه‌های آنها بایـد در ردیف‌های بودجــه‌ای خودشــان و نــه ردیــف یارانه‌ها دیــده شــود. بــرای تأمین هزینــه آنها قــرار بــود کــه از محـل 30 درصـد تولیـد برداشـت کننـد و در بنـد مربـوط بـه تولیـد جبـران هزینه‌های دستگاه‌های تولیـدی انـرژی البتـه جبـران هزینه‌های مربـوط بـه هدفمنـد‌سازی دیـده شـده بـود. حتـی در حـال حاضـر همیـن قانـون نصفـه و نیمـه هـم اجـرا نمی‌شـود. بلکـه همـه چیـز بـه میـزان تعاملات دستگاه‌های دولتــی بــا نماینــدگان بودجــه در فصــل بودجــه بســتگی دارد. هــر کــه تعامــل یـا بـه اصطلاح زورش بیشـتر باشـد سـهمش نیـز بیشـتر اسـت. ایـن دیگـر نـه تنهـا قانـون نیسـت بلکـه ایـن مسـیر بودجـه‌بندی مـا را بـه اهـداف بلنـدمدت‌مان نیـز نمی‌رسـاند. اگـر دقـت کنیـد در روال تصمیم‌گیری‌های مجلــس نیــز می‌بینیــم کــه دیگــر قانونــی وجــود نــدارد. قوانیــن عــادی را در قانــون برنامـه پنجـم و قانـون برنامـه پنجـم را در قوانیـن بودجـه و قوانیـن بودجـه را در اصلاحات و تبصره‌ها در طـول سـال تغییـر می‌دهنـد. بـه طـوری کـه عمـر بسـیاری از قوانیـن اقتصـادی مجلـس حتـی به انـدازه یـک آییـن نامـه اجرایـی دستگاه‌ها هـم نیسـت. مهم‌ترین مشـخصه قوانیـن اقتصـادی، بلندمـدت بـودن آنها اسـت تـا علائم الزام بـرای تغییـر رفتارهـا و عملکـرد را بـه وجـود آورد. اجـازه بدهیـد در ایـن زمینه خاطـره‌ای را برایتان تعریـف کنـم. سـال 91 بـود کـه در کمیسـیون تلفیـق بودجـه، در خصـوص قیمـت حامل‌های انـرژی بـرای سـال بعـد اختلاف نظـر وجـود داشـت. عـده‌ای از نماینـدگان معتقـد بودنـد طبـق قانـون، سـقف افزایـش قیمـت حامل‌های انـرژی، 90 درصـد فـوب اسـت امـا مـن می‌گفتـم این‌طور نیسـت و حداقـل 90 درصـد فـوب اسـت. نماینـدگان وقتـی قانـون را مـرور کردنـد متوجـه شـدند حـق بـا مـن اسـت و در قانـون آمـده کـه قیمـت حامل‌های انـرژی بایـد بـه حداقـل 90 درصـد فـوب برسـد. امـا در یـک اقـدام متناقـض فـردای آن روز یـک طـرح دوفوریتـی دادنـد و خیلـی سـریع حداقـل را بـه حداکثـر تغییـر دادنـد. قانونـی کـه بـه ایـن راحتـی بتـوان آن را تغییـر داد دیگـر قانـون نیسـت. هنـوز چنـد مـاه از عمـر قانـون هدفمنـدی نگذشـته بـود کـه در قانـون بودجـه بسـیاری از ارکان آن را تغییـر دادنـد! ایـن نحـوه قانونگذاری در حـوزه اقتصـاد نتیجـه‌ای جـز ناکارایـی، بی‌ثباتـی و رابطـه بازی نـدارد، معضلـی کـه از بزرگتریـن اشکالات موجـود در نظـام تصمیم‌گیری کشـور اسـت و بایـد اصلاح شـود. بـه هر حـال بودجـه سـند پیش‌بینی منابـع و مصـارف دولـت اسـت کـه در مجلـس تبدیـل بـه قانـون بودجـه می‌شـود. بـه بیـان دیگـر مجلـس جایـی اسـت کـه بایـد محـل نهایـی کـردن و ثبـات بخشـیدن بـه اهـداف بلندمـدت اقتصـادی در هـر کشـوری باشـد. جایـی کـه در آن سـاختارها، مقررات و ضوابطـی را کـه می‌خواهیـم بـرای بلندمـدت حفـظ شـده و بـا تغییـر نگرش‌های سیاسـی در دولت‌ها دچـار تحـول نشـوند بـه قانـون تبدیـل می‌کنیـم نـه اینکـه چشـم‌انداز قوانیـن مـا بیـش از یکسـال نباشـد. سؤال ایـن اسـت کـه کجـا بایـد راجـع بـه اهـدف بلندمدت‌مان توافـق کنیـم؟ الان سال‌هاسـت کـه کاهـش وابسـتگی کشـور بـه نفـت خـام از آرزوهـای همـه سیاسـتگذاران، اقتصاددانـان و عمـوم مـردم ایـران اسـت. طبیعتاً مجلـس محلـی اسـت کـه بایـد ایـن هـدف را بـه خـط قرمـز اساسـی بـرای همـه دولت‌ها تبدیـل کنـد و بـا قانونگـذاری مناسـب مـا را بـه ایـن سـمت و سـو سـوق دهـد.
اجــازه بدهیــد بــه مباحــث اجرایــی هدفمندســازی یارانه‌ها برگردیــم. فکــر نمی‌کنیــد کــه هدفمنـدی خیلـی دیرتـر از موعـد مقـرر انجـام شـد؟ یعنـی هدفگـذاری شـما زودتـر از زمانـی بـود کـه اجـرا شـد؟
هدفگـذاری اولیـه ایـن بـود کـه اجـرای ایـن طـرح در دولـت نهـم و از سـال 87 آغـاز شـود، یعنـی فشـار دولـت ایـن بـود کـه مجلـس سریعاً لایحه را تصویـب و دولـت آن را اجـرا کند. حتــی گروهــی در دولــت معتقــد بودنــد اجــرای طــرح نیــاز بــه تصویــب مجلــس نــدارد و مــا می‌توانیـم از قوانیـن موجـود در برنامـه چهـارم و مـوادی از قانـون سـاختار نظـام جامـع رفـاه و تأمین اجتماعـی اسـتفاده کـرده و بـا اسـتناد بـه همیـن مـوارد طـرح را اجرایـی کنیـم. امـا در نهایـت بـه ایـن جمـع بنـدی رسـیدیم کـه بـدون توافـق بـا مجلـس اجـرای آن دشـوار خواهـد شـد، بـرای همیـن بنا شـد لایحه‌ای تنظیـم و بـه مجلـس ارائـه کنیـم. برخـی از نماینـدگان تأثیرگـذار آن دوره معتقـد بودنـد نبایـد عجلـه کـرد. آنهـا بیشـتر نگـران اســتفاده سیاســی دولــت از موضــوع یارانه‌ها بــرای انتخابــات ســال 88 بودنــد. بــرای همیــن موافــق اجــرای آن قبــل از برگــزاری انتخابــات نبودنــد.
یعنی همه چیز برای اجرای طرح مهیا بود و صرفاً به دلیل مخالفت نمایندگان اجرا نشد؟
میـزان آمادگـی مـا وابسـته بـه ایـن بـود کـه بدانیـم طـرح را می‌خواهیـم چـه زمانـی اجـرا کنیـم. اگر در سـال 87 مجلـس ایـن اطمینـان را بـه دولـت می‌داد کـه می‌توانیـد در صـورت آمادگـی، طـرح را اجـرا کنیـد بـه دلیـل سـازماندهی خوبـی کـه صـورت گرفتـه بود دولـت تـوان ایجـاد ایـن آمادگی را داشـت.
خــب، اجــازه دهیــد قبــل از اینکــه بــه موضوعــات مربــوط بــه اجــرای قانــون بپردازیــم، مباحـث نظـری آن را بـه اتمـام برسـانیم. شـما از اختلافات بـا مجلـس صحبـت کردیـد. امـا آیـا هدفمندســازی یارانه‌ها در کشــور مخالفــان دیگــری بــه غیــر از مجلســی‌ها نداشــت؟
برخـی از مخالفاـن از اعضـای اتـاق بازرگانـی بودنـد. در آن سـال‌ها محمـد نهاوندیـان ریاسـت اتـاق را بـرعهـده داشـت. مخالفـت وی بـا ایـن طـرح بـه گونـه‌ای بـود کـه در بسـیاری از مواقـع در مخالفـت بـا ایـن طـرح او و احمـد توکلـی هـم نظـر بودنـد. از بزرگتریـن نقدهـای اعضـای اتـاق ایـن بـود کـه پرداخـت یارانـه نقـدی بـه مـردم خوب نیسـت، آنهـا در بازپرداخـت منابـع حاصلـه بـه افزایـش سـهم تولیـد اصرار داشـتند. دولـت در خصـوص زمـان شـروع اجـرای قانـون بـا مجلـس اختلاف نظـر داشـت. مجلسـی‌ها معتقـد بودنـد اگـر در بودجـه 89 اجـرای ایـن طـرح پیش‌بینی شـود اجـرای آن را بایـد از ابتدای سـال شـروع کنیـد. امـا دولـت معتقـد بـود زمـان اجـرای طـرح را نبایـد از قبـل اعـلام کنیـم. آقـای نهاوندیان هــم بــا ایــن موضــوع مخالــف بــود. او معتقــد بــود آغــاز اجــرای طــرح نبایــد غافلگیرانــه باشــد؛ در حالـی کـه مـا بـا ایـن نظـر مخالـف بودیـم و راهبـرد اطلاع‌رسانی‌مان نیـز مغایـر بـا ایـن دیـدگاه بـود.
از نظـر مـا هرگونـه اعلام تاریـخ، قبـل از اجـرا می‌توانسـت منجـر بـه اقداماتـی ماننـد ذخیـره‌سازی حامل‌ها، صف‌های شــلوغ، تغییــر در فرایندهــای تولیــد حامل‌ها در پالایشگاه‌ها، ایجــاد تــورم روانـی و حبـاب قیمتـی در کانال‌ها و خدمـات و... شـود کـه اجـرا را سـخت می‌کـرد. حتـی عـده‌ای معتقـد بودنـد قیمت‌ها را نیـز بایـد از قبـل اعلام کنیـم. مثلاً اینکـه قـرار اسـت در فلان تاریـخ قیمـت هـر لیتـر بنزیـن هـزار تومـان یـا قیمـت گازوئیـل 150 تومـان شـود؛ در حالـی کـه قطعاً از همـان لحظـه کـه قیمت‌ها اعـلام می‌شـد اعلام قیمت‌ها اثـر خـود را بـر قیمـت کالاها و خدمـات می‌گذاشـت و طـرح بـه شکسـت می‌انجامیـد.
با علی لاریجانی به عنوان رئیس مجلس هم اختلافی داشتید؟
بلــه، چنــد بــاری اختلافاتی بــه وجــود آمــد. در ایــن مواقــع اختلافات عمومــاً از طریــق رئیس جمهــور و تعامــل وی بــا رئیس مجلــس حــل می‌شــد.
عمده اختلاف‌تان با رئیس مجلس قبل از اجرا چه بود؟
بسـیاری از اختلافاتی کـه بـا مجلـس بـود بـه رئیس مجلـس هـم کشـیده می‌شـد. مثلاً همیـن موضـوع 20 هـزار میلیـارد تومـان یـا حتـی بحـث تشـکیل صنـدوق هدفمندسـازی یارانه‌هـا.
شخصاً نظر رئیس مجلس درباره یارانه نقدی چه بود؟
آقای لاریجانی در جلسـات کمیسـیون‌ها حضـور نداشـت تـا دقیقاً از دیدگاه‌های وی در ایـن خصـوص مطلـع شـویم. او بیشـتر در جلسـاتی کـه آقـای احمـدی‌نژاد هـم حضـور داشـت شـرکت می‌کـرد. بنابرایـن از ریـز دیدگاه‌های وی اطلاعی نداشـتم امـا تحلیلـم ایـن بـود کـه در موضوعاتـی ماننــد ســهم تولیــد و خانــواده، روش مدیریــت منابــع و مصــارف طــرح، زمانبنــدی اجــرای طــرح و حتـی نقـدی بـودن یارانه‌ها نظرشـان بـه کمیسـیون مجلـس نزدیک‌تر اسـت.
نظـر اقتصاددانـان طرفـدار بـازار آزاد مثـل مسـعود نیلـی دربـاره طـرح چـه بـود؟ آیـا افـرادی مثـل نیلـی هـم بـه جلسـات مشـورتی دعـوت می‌شـدند؟
بـه یـاد نـدارم در جلسـاتی کـه خودمـان برگـزار می‌کردیـم از آقـای مسـعود نیلـی دعـوت کـرده باشـیم، امـا اقتصاددانـان دیگـری از ایـن طیـف را دعـوت می‌کردیـم. ولـی بـه یـاد دارم چنـد جلسـه‌ای کـه بـه دعـوت اتـاق بازرگانـی بـرای تشـریح جزئیات طـرح بـه اتـاق می‌رفتـم آقـای نیلـی هـم بـه عنــوان مشــاور اتــاق بازرگانــی در ایــن جلســات حضــور داشــت و نظراتــش را می‌گفــت. از طــرف دیگـر، روزنامـه دنیـای اقتصـاد هـم نظـرات ایـن طیـف را بـه خوبـی منعکـس می‌کـرد، از ایـن جهـت تـا حـدودی در جریـان دیدگاه‌های آنهـا بودیـم. بسـیاری از اقتصاددانانـی کـه بعـداً در دولـت آقـای روحانـی مسـئولیت پذیرفتنـد در آن زمـان بـا اتـاق بازرگانـی ایـران یـا اتـاق بازرگانـی تهـران همـکاری داشـتند. نیلــی بــه موضــوع یارانه‌ها از منظــر آزادســازی نــگاه می‌کــرد. او معتقــد بــود اگــر می‌خواهیــد قیمـت حامل‌های انـرژی را اصلاح کنیـد بایـد بـه طـور همزمـان تکلیـف 3 متغیـر کلان اقتصـادی یعنـی نـرخ انـرژی، نـرخ ارز و سـود بانکـی را روشـن و آزادسـازی کنیـد. آن زمـان ایـن نـوع تفکـر در صنـدوق بین‌المللـی پـول و بانـک جهانـی نیـز حاکـم بـود. یعنـی مدیــران و کارشناســان آنهــا بــه آزادســازی معتقــد بودنــد لــذا بــا طــرح هدفمندســازی یارانه‌ها در قســمت اصلاح قیمــت انــرژی موافــق بــوده و نقــدی بــه آن نداشــتند. نقــد آنهــا عمومــاً بازتوزیــع درآمدهــای حاصــل از اجــرای ایــن طــرح بــود. امـا طـرح مـا صرفاً آزادسـازی انـرژی یـا همـان عبـارت liberalization Energy نبـود، بلکـه ایـن طـرح هدفمندسـازی یارانه‌ها یـا targeting subsidy بـود. بیـن ایـن دو نـگاه اختلافات زیـادی وجـود دارد. به عبـارت دیگـر در طـرح اول ایـده اصلـی آن اسـت کـه چـرا یارانـه پرداخـت می‌شـود و بایـد پرداخـت یارانـه را قطـع کـرد، امـا در تفکـر دوم بـا اصـل یارانـه مخالـف نیسـت، بلکـه نحـوه پرداخــت آن را صحیــح نمی‌دانــد. بـرای مثـال در موضـوع آرد و نـان مـا معتقـد بودیـم بایـد قیمـت آن آزاد شـود امـا یارانـه‌ای کـه تــا آن ســال در بودجــه بــرای فــروش آرد ارزان بــه نانوایــان پرداخــت می‌شــد رقــم بالایی بــود، بــه طـوری کـه در سـال 89 بـرای خریـد گنـدم 250 تومانـی و فـروش آرد 7 تومانـی بـه نانوایـان حدوداً 3200 میلیـارد تومـان یارانـه در بودجـه منظـور شـده بـود. مـا گفتیـم ایـن یارانـه را بـه مـا بدهیـد تـا به طـور مسـاوی بیـن مـردم بازتوزیـع کنیـم. اگـر خاطرتـان باشـد از یارانـه 45500 تومانـی، حـدود 5000 تومـان بـرای نـان بـود. امـا تفکـر آزادسـازی معتقـد اسـت ایـن یارانـه کاهـش یابـد و در قالـب درآمـد دولـت تخصیـص یابـد. البتـه مثـال مـن در خصـوص آرد و نـان بـود ولـی در خصـوص انـرژی نیـز دیـدگاه هدفمندسـازی یارانه‌ها ایـن بـود کـه قیمـت حامل‌ها بـه قیمـت مـرزی آن و حتـی اگـر لازم باشـد بـا اعمـال مالیـات بــه قیمت‌های بالاتر از مــرزی افزایــش یابــد تــا حداقــل بــه ســطح قیمــت انــرژی در کشــورهای اطــراف ایــران برســد، امــا منابعــی کــه از اجــرای ایــن طــرح حاصــل می‌شــود بازتوزیــع شــود. ولــی دیـدگاه آزادسـازی انـرژی معتقـد اسـت ایـن بازتوزیـع صـورت نگیـرد و درآمـد نصیـب دولـت شـود و دولــت در قالــب مصــارف بودجــه‌ای هماننــد ســایر درآمدهــای خــود از قبیــل درآمــد حاصــل از فـروش نفـت یـا درآمدهـای مالیاتـی آنهـا را بـه دلخـواه تخصیـص دهـد. بــه نظــرم لازم اســت بــار دیگــر بــه فلســفه طــرح برگردیــم. طــرح هدفمندســازی یارانه‌ها در حـوزه انـرژی پیـش از آنکـه بازتوزیـع یارانـه باشـد، بازتوزیـع رانـت بـود. در آن سـال‌ها قیمـت تمـام شـده بـرای هـر بشـکه نفتـی کـه وزارت نفـت اسـتخراج می‌کـرد حدوداً 6 دلار بـود کـه می‌توانسـت آن را بـا قیمتـی حـدود 70 دلار یـا هـر قیمتـی بـراسـاس قیمـت نفـت آن زمـان بفروشـد. امـا دولـت آن نفـت را بـا قیمـت حـدود 6 دلار بـه وزارت نفـت می‌داد و بـه حامل‌های انـرژی ماننـد بنزیـن و گازوئیـل یـا سـایر حامل‌ها تبدیـل می‌شـد یـا بـه صـورت تقریباً مجانی به وزارت نیــرو می‌داد و وزارت نیــرو نیــز حامل‌ها را بــه قیمتــی کــه دولــت تعییــن می‌کــرد در بــازار داخلــی بــه فــروش می‌رســاند.
لــذا دولــت می توانســت ایــن قیمــت را بــه همــان قیمــت بــازار جهانــی یــا 90 درصـد آن بـه وزارت نفـت بفروشـد و آنهـا نیـز حامل‌هـا را بـر اسـاس قیمت‌هـای رقابتـی در بـازار داخلـی بفروشـند. بنابرایـن مابه التفـاوت بیـن 6 دلار و 70 دلار رانـت منابـع طبیعـی و درآمـد دولـت و بازتوزیـع آن هـم بازتوزیـع رانـت و نـه بازتوزیـع یارانـه بـود.
آیا بحثی در خصوص سایر متغیرهای کلان مثل نرخ ارز و نرخ سود بانکی مطرح بود؟
در خصـوص نـرخ ارز بایـد بگویـم در سـال 89 کـه مـا قانـون را اجـرا کردیـم یـک نـرخ در بـازار حاکـم بـود و مـا بـا موضـوع چنـد نرخـی مواجـه نبودیـم. در برخـی سـال‌ها نـرخ ارز در بـازار آزاد فقـط چنـد ریالـی گرانتـر از نرخـی بـود کـه بانـک مرکـزی به فـروش می‌رسـاند، بنابرایـن وضعیـت مناسـبی برقـرار بـود. از طـرف دیگـر تجربـه اقتصـاد ایـران نشـان می‌دهـد نوسـان نـرخ ارز مهم‌تریـن متغیــری اســت کــه بــر قیمــت کالاها و خدمــات تأثیر می‌گــذارد، بــه طــوری کــه عمــوم عاملان اقتصـادی بـا افزایـش نـرخ ارز، قیمـت کالاها و خدمـات خـود را افزایـش می‌دهنـد. حتـی در بـازار بـورس کالا هـم قیمـت کالاهایی ماننـد فولاد و محصولات پتروشـیمی و... بـر اسـاس قیمـت جهانـی ضرب در نـرخ ارز تعییـن می‌شـود. لـذا هـر تغییـر در نـرخ ارز می‌توانـد منجـر بـه افزایـش قیمـت آن کالاها شـود. بنابرایـن نیـاز بـه devalution یـا کاهـش نـرخ آن وجـود نداشـت، ضمـن اینکـه نـرخ آن لنگـر مطمئنـی بـرای اجـرای طـرح بـود. از طرف دیگر طرح هدفمنــدی یارانه‌هــا طرحــی بــرای دوران گــذار جهــت رســیدن بــه قیمت‌هـای واقعـی انـرژی بـود. ایـن اصلاح بـزرگ در کشـور نیـاز بـه طرحـی بـرای دوران گـذار جهـت رسـیدن بـه نرخ‌هـای تعادلـی داشـت و نمی‌تـوان از همـان ابتـدای دوران گـذار انتظـار پیـاده ســازی اهــداف نهایــی را داشــت.
اختلافات شما به مجادله هم کشیده می‌شد؟
اتـاق بازرگانـی به خصـوص پـس از اجـرای طـرح، نامه‌هایـی در خصـوص موضوعـات اقتصـادی می‌نوشــت کــه تعــدادی از آنهــا هــم بــرای مقــام معظــم رهبــری ارســال می‌شــد. یــا در آن زمــان برخـی از ایـن موضوعـات را بـه آیـت‌الله هاشـمی رفسـنجانی منتقـل می‌کردنـد و مـا هـم در مقـام پاسـخ بودیـم. چنــد مــاه قبــل از اجــرای قانــون، آقــای آل‌اســحاق کــه رئیــس اتــاق بازرگانــی تهــران بــود مـرا بـرای توضیـح دربـاره جزئیـات طـرح بـه اتـاق دعـوت کـرد. جلسـه شـلوغی بـود و بسـیاری از اعضـای اتـاق تهـران در آن جلسـه حضـور داشـتند. وسـط صحبت‌هـای مـن دو نفر از اعضـای اتـاق آقایـان تـرک نـژاد و محسـن صفایـی فراهانـی بلنـد شـدند و شـروع بـه خوانـدن متنـی علیـه دولـت کردنـد. متــن خوانــده شــده از ســوی آنهــا عمدتــاً در فضــای انتخابــات ریاســت جمهــوری بــود و ارتباطــی بــه موضــوع یارانه‌هــا نداشــت. اتفاقــاً دوربین‌هــای حاضــر در جلســه هــم فــوراً بــه ســمت آنها آمدند. کاملاً مشـخص بـود یـک برنامـه‌ریـزی قبلـی بـرای ایـن کار وجـود داشـته اسـت. آقـای آل اسـحاق رو بـه مـن گفـت: «سـکوت کـن و بگـذار صحبـت کننـد.» ایـن آقایـان حـدوداً 20 الی 30 دقیقــه صحبــت کردنــد و مــن هــم بعــد از پایــان خوانــدن بیانیه‌شــان صحبت‌هایــم را ادامـه دادم. فـردای آن جلسـه، روزنامـه دنیـای اقتصـاد در تاریـخ پنـجشـنبه 17/2/88 در مطلبـی بـا عنـوان «نقـد اقتصـادی دولـت در پارلمـان بخـش خصوصـی» بـه اشـتباه از قـول مـن نوشـته بـود ایـن طـرح بـرای دولـت نهـم جنبـه سیاسـی و تبلیغاتـی دارد.
در صورتـی کـه مطابـق متنـی کـه توسـط ســایت‌های اتــاق بازرگانــی و خبرگزاری‌هایــی ماننــد ایلنــا منتشــر شــده بــود بــه هیــچ وجــه چنیــن جملـه‌ای در آن جلسـه گفتـه نشـده بـود.
گفتـه بـودم «ایـن طـرح نـه جنبـه سیاسـی و نـه جنبـه تبلیغاتــی» بــرای دولــت دارد. امــا آنهــا بــه راحتــی، حالا ســهواً یــا عمــداً کلمــه «نــه» را حــذف کـرده بودنـد و کل مفهـوم جملـه تغییـر کـرده بـود! یـا مثلاً در متـن خبـر نوشـته بودنـد تعـدادی از نماینـدگان اتـاق اعتـراض کـرده و خواسـته بودنـد کـه در جلسـه بـه مباحـث تئوریـک پرداختـه نشــود، در حالــی کــه چنیــن موضوعــی واقعیــت نداشــت.
فقــط آقــای پــدرام ســلطانی در جلســه خطـاب بـه مـن گفـت: «انتظـار داشـتیم در خصـوص همه محورهـای طـرح تحـول بحـث می‌شـد نـه فقـط یارانه هـا.» مـن هـم پاسـخ دادم ایـن کار بـر اسـاس توافـق اولیـه بـا رئیـس جلسـه و بـا توجـه بــه محدودیــت زمــان بــوده اســت و ایــن آمادگــی وجــود دارد درهــر فرصتــی بــه تمــام محورهــا پرداختــه شــود. لــذا از ایــن دســت اتفاقــات می‌افتــاد. مــا هــم تنهــا کاری کــه می‌توانســتیم بکنیــم ارسـال جوابیـه بـود. لـذا جوابیـه‌ای بـرای روزنامـه مذکـور ارسـال کـردم و از اینکـه یـک جلسـه کارشناسـی بـه میتینـگ انتخاباتـی و تبلیغاتـی تبدیـل شـده بـود، اعتـراض کـردم.
بــــرش
اختلاف دیدگاه درباره نحوه اجرای هدفمندی یارانه‌ها
بسـیاری از اقتصاددانانـی کـه بعـداً در دولـت آقـای روحانـی مسـئولیت پذیرفتنـد در آن زمـان بـا اتـاق بازرگانـی ایـران یـا اتـاق بازرگانـی تهـران همـکاری داشـتند. نیلــی بــه موضــوع یارانه‌ها از منظــر آزادســازی نــگاه می‌کــرد. او معتقــد بــود اگــر می‌خواهیــد قیمـت حامل‌های انـرژی را اصلاح کنیـد بایـد بـه طـور همزمـان تکلیـف 3 متغیـر کلان اقتصـادی یعنـی نـرخ انـرژی، نـرخ ارز و سـود بانکـی را روشـن و آزادسـازی کنیـد. آن زمـان ایـن نـوع تفکـر در صنـدوق بین‌المللـی پـول و بانـک جهانـی نیـز حاکـم بـود. یعنـی مدیــران و کارشناســان آنهــا بــه آزادســازی معتقــد بودنــد لــذا بــا طــرح هدفمندســازی یارانه‌ها در قســمت اصلاح قیمــت انــرژی موافــق بــوده و نقــدی بــه آن نداشــتند. نقــد آنهــا عمومــاً بازتوزیــع درآمدهــای حاصــل از اجــرای ایــن طــرح بــود. امـا طـرح مـا صرفاً آزادسـازی انـرژی یـا همـان عبـارت liberalization Energy نبـود، بلکـه ایـن طـرح هدفمندسـازی یارانه‌ها یـا targeting subsidy بـود. بیـن ایـن دو نـگاه اختلافات زیـادی وجـود دارد. به عبـارت دیگـر در طـرح اول ایـده اصلـی آن اسـت کـه چـرا یارانـه پرداخـت می‌شـود و بایـد پرداخـت یارانـه را قطـع کـرد، امـا در تفکـر دوم بـا اصـل یارانـه مخالـف نیسـت، بلکـه نحـوه پرداخــت آن را صحیــح نمی‌دانــد.
بــــرش
تغییر یک شبه قوانین
سـال 91 بـود کـه در کمیسـیون تلفیـق بودجـه، در خصـوص قیمـت حامل‌های انـرژی بـرای سـال بعـد اختلاف نظـر وجـود داشـت. عـده‌ای از نماینـدگان معتقـد بودنـد طبـق قانـون، سـقف افزایـش قیمـت حامل‌های انـرژی، 90 درصـد فـوب اسـت امـا مـن می‌گفتـم این‌طور نیسـت و حداقـل 90 درصـد فـوب اسـت. نماینـدگان وقتـی قانـون را مـرور کردنـد متوجـه شـدند حـق بـا مـن اسـت و در قانـون آمـده کـه قیمـت حامل‌های انـرژی بایـد بـه حداقـل 90 درصـد فـوب برسـد. امـا در یـک اقـدام متناقـض فـردای آن روز یـک طـرح دوفوریتـی دادنـد و خیلـی سـریع حداقـل را بـه حداکثـر تغییـر دادنـد. قانونـی کـه بـه ایـن راحتـی بتـوان آن را تغییـر داد دیگـر قانـون نیسـت. هنـوز چنـد مـاه از عمـر قانـون هدفمنـدی نگذشـته بـود کـه در قانـون بودجـه بسـیاری از ارکان آن را تغییـر دادنـد! ایـن نحـوه قانونگذاری در حـوزه اقتصـاد نتیجـه‌ای جـز ناکارایـی، بی‌ثباتـی و رابطـه بازی نـدارد، معضلـی کـه از بزرگتریـن اشکالات موجـود در نظـام تصمیم‌گیری کشـور اسـت و بایـد اصلاح شـود.
بــــرش
به دولت اجازه اجرای هدفمندی را از سال 87 ندادند
هدفگـذاری اولیـه ایـن بـود کـه اجـرای ایـن طـرح در دولـت نهـم و از سـال 87 آغـاز شـود، یعنـی فشـار دولـت ایـن بـود کـه مجلـس سریعاً لایحه را تصویـب و دولـت آن را اجـرا کند. حتــی گروهــی در دولــت معتقــد بودنــد اجــرای طــرح نیــاز بــه تصویــب مجلــس نــدارد و مــا می‌توانیـم از قوانیـن موجـود در برنامـه چهـارم و مـوادی از قانـون سـاختار نظـام جامـع رفـاه و تأمین اجتماعـی اسـتفاده کـرده و بـا اسـتناد بـه همیـن مـوارد طـرح را اجرایـی کنیـم. امـا در نهایـت بـه ایـن جمـع‌بنـدی رسـیدیم کـه بـدون توافـق بـا مجلـس اجـرای آن دشـوار خواهـد شـد، بـرای همیـن بنا شـد لایحه‌ای تنظیـم و بـه مجلـس ارائـه کنیـم. برخـی از نماینـدگان تأثیرگـذار آن دوره معتقـد بودنـد نبایـد عجلـه کـرد. آنهـا بیشـتر نگـران اســتفاده سیاســی دولــت از موضــوع یارانه‌ها بــرای انتخابــات ســال 88 بودنــد. بــرای همیــن موافــق اجــرای آن قبــل از برگــزاری انتخابــات نبودنــد.