دو گام هدفمندی یارانه‌ها اجرایی نشد
با وجود اینکه بخشـی از اهـداف طرح هدفمندسازی یارانه‌ها در سـال ۱۳۹۰ اجرایی و محقـق شـد، امـا طـرح بایـد در سـه گام اجـرا و تکمیل می‌شـد که در گام نخست متوقـف شـدیم
موضوع طراحی و اجرای طرح هدفمند کردن یارانه‌ها در زمان فعالیت دولت‌های نهم و دهم، بزرگترین طرح اقتصادی دولت در آن سال‌ها بود که با پرداخت اولین یارانه نقدی در آذرماه سال 89، کلید خورد. دولت وقت قصد داشت فازهای بعدی طرح را نیز اجرایی کند که البته با اتمام دولت دهم این طرح با بروز برخی مشکلات بین دولت و مجلس وقت، متوقف شد. در کتاب «درس‌هایی از هدفمندی یارانه‌ها»، محمدرضا فرزین، دبیر ستاد هدفمندی یارانه‌ها توضیحاتی در این خصوص داده است. در شماره امروز نیز مباحث درباره ایجاد دولت یازدهم و تغییر دیدگاه‌ها در زمینه اجرای طرح هدفمندی یارانه‌ها مورد بحث و بررسی واقع شده است.
یکــی از سؤالات مهــم ایــن اســت کــه چــرا دولــت آقای روحانــی نتوانســت اصلاحات سـاختاری در حـوزه هدفمنـدی یارانه‌ها انجـام دهـد؟
اولاً تحلیل‌شان از وضـع موجـود غلـط بـود کـه ایـن یکـی از بزرگتریـن مشکلات آقایـان بـود. یعنـی تیـم اقتصـادی آقای روحانـی تحلیـل غلطـی از وضـع اقتصـادی موجـود ایـران داشـتند و بـه همیـن دلیـل مشـاوران آقای رئیـس جمهـور سیاسـت‌ها، برنامه‌ها و صحبت‌هایی را بـه وی منتقـل می‌کردنـد کـه کاملاً اشـتباه بـود. کل تحلیـل آنها از مسـائل سـال 1392 بسـیار ابتدایـی و غیرواقعـی بـود. بـه همیـن دلیـل حرف‌های شعـارگونه و غیرواقعی در صحبت‌های آنها زیـاد بـود. هـر چـه جلـو رفتنـد و بـا مسـائل و مشکلات کار آشـنا شـدند از سیاسـت‌های اصلاحی خـود عقـب‌نشـینی کردنـد و ایـن باعـث شـد کـه بـه مـرور فرصت‌های لازم بـرای انجـام ایـن کار نیـز از دسـت بـرود. نکتـه بعـدی اینکـه طرح‌هایی مثـل هدفمنـدی یارانه‌ها و هـر طـرح بـزرگ اقتصـادی دیگری نیازمند یـک قـدرت سـازماندهی بزرگ در دولت است. به‌عنوان مثـال اگـر در حـال حاضــر بخواهیــم بحــث مالیات‌ها و پایه‌های مالیاتــی جدیــد را معرفــی کنیــم و نظــام مالیاتــی را متحـول کنیـم، طبیعـی اسـت کـه ایـن اصلاحات نیـاز بـه هزینه‌های بسـیار زیـادی دارد. گروه‌های مختلـف صنفـی و اجتماعـی ممکـن اسـت کـه بـا ایـن موضـوع مخالفـت داشـته باشـند و بـه همیـن دلیل بایـد گروه‌هایی تشکیل داد که با آنها صحبت کرده و توجیهشان کننـد. مـن ایـن قـدرت سـازمان‌دهـی را چـه آن موقـع و چـه امـروز در دولـت ندیـدم.
همـانطـور کـه شـما هـم اشـاره کردیـد یکـی از وزرا در اوایـل دولـت یازدهـم ادعـا کـرد بـزودی 10 میلیون نفر از دریافـت یارانه نقدی حذف می‌شـوند. عـدد 10 میلیـون نفـر از کجـا آمـده بـود؟
نمی دانــم، مــن هیــچ وقــت بــا وزیــری کــه ایــن ادعــا را مطــرح کــرده بــود در ایــن خصــوص صحبتـی نداشتم. نمی‌دانم او ایـن عـدد را از کجـا آورده بـود.
در اوایـل دولـت آقای روحانـی فرم‌هایی تهیـه شـد و قـرار بـود مـردم آنها را پـر کننـد و از دریافـت یارانـه نقـدی نیـز انصـراف دهنـد. خیلـی هـم در ایـن بـاره تبلیغـات صـورت گرفـت. رسـانه‌ها و حتـی تلویزیـون نیـز پـای کار آمدنـد. حتـی هنرمنـدان و ورزشـکاران نیـز بـه صحنـه آمـده و بـا دولـت به شـدت همـکاری کردنـد.
امـا جالـب اینجاسـت اغلـب مـردم حاضـر نشـدند از دریافـت یارانه نقـدی انصراف دهند. تحلیل‌تان در ایـن بـاره چیسـت؟ بـه نظرتـان چـرا مـردم از گرفتـن یارانـه نقـدی انصـراف ندادنـد و طـرح دولـت شکسـت خـورد.
بله، همان‌طور کــه گفتید طرح شکســت خورد و این باز به تحلیل‌های غلط برمی‌گردد. همان موقـع در مقاله‌ای به دلایل شکســت طرح اشاره کردم. بــه نظــرم بــرای ایــن کار مطالعــه کافـی، سـازماندهی لازم و ارزیابـی دقیـق صـورت نگرفتـه بـود و بـا مـردم نیـز صحبـت نشـده بـود. برای هدفمنــدی یارانه‌ها لازم است که حتماً با مردم صحبت شود. چــون ایــن طــرح روی زندگـی تـک تـک افـراد جامعـه از طبقـات متوسـط تـا فقیـر تأثیر می‌گـذارد. خیلـی مهـم اسـت کـه مـردم طرحـی را بپذیرنـد و قانـع شـوند کـه ایـن طـرح می‌توانـد آثار مثبتـی بـرای اقتصـاد کشورشـان داشــته باشــد. دولتی‌ها در ایــن طــرح ایــن کار را نکــرده بودنــد و تنهــا بــه یــک پرسشــنامه کلــی و غیرکارشناســانه اکتفــا کردنــد. مــن نمی‌توانــم قضــاوت کنــم کــه چــه کســی در دولــت ایــن کار را انجــام داد امــا ایــن مسأله واقعاً باعــث شــد کــه دولــت اعتمــاد بــه نفــس خــود را بــرای هدفمنــدی یارانه‌ها در گام‌های بعــدی از دســت بدهــد و بعــد از آن هــم سراغ اصلاح ایــن طــرح نرفــت.
از زمانـی کـه دولـت آقای روحانـی در سـال 92 مسـتقر شـد، نقدهـای جـدی بـه هدفمنـدی وارد کـرد. مثلاً یـادم هسـت وزیـر اقتصـاد دولـت یازدهـم، آقای طیـب‌نیـا یـک بـار اعلام کـرد، شــب پرداخــت یارانــه نقــدی، شــب عــزای دولــت اســت. واقعاً پــول یارانــه نقــدی بــه ســختی جمــع‌آوری می‌شــد؟
می‌بینــم کــه بعــد از گذشــت حــدود 9-8 ســال هنــوز در نقــد ایــن موضــوع تــراز نبــودن منابـع و مصـارف یارانـه نقـدی را مطـرح می‌کننـد. اخیراً دیـدم یکـی از ورزایـی کـه از دولـت کنـار رفتـه، وقتـی می‌خواسـت هدفمنـدی یارانه‌ها را نقـد کنـد بـه ناتـرازی درآمـد اشـاره داشـت و اینکـه پول‌هایی کـه بـه مـردم پرداخـت می‌شـد، درآمـد لازم را نداشـت. او ایـن طـرح را بـا طـرح تحـول سلامت مقایســه کــرده و گفتــه کــه ایــن دو طــرح از ایــن لحــاظ بــا هــم مشــابه هســتند کــه هــر دو هزینه می‌کنند ولی درآمد ندارند! در حالـی کـه در قانـون بودجـه سـال ۱۳۹۸ می‌بینیـد کـه درآمـد هدفمنـدی یارانه‌ها را خـود دولـت در مجلـس و در قانـون بودجـه آورده اسـت. درآمـد هدفمنـدی یارانه‌ها حـدود 140 هـزار میلیـارد تومـان اسـت و پولـی کـه بـه مـردم داده می‌شـود، حـدود 41 هـزار میلیـارد تومـان اسـت. یعنـی حـدود 99 هـزار میلیـارد تومـان طبـق آن چیـزی کـه مجلـس دیـده اسـت، از درآمــد یارانه‌ها عموماً نصیــب دولــت می‌شود و بــا اســتفاده از آن بخشــی از هزینه‌های جــاری و عمرانــی و هزینه‌های دستگاه‌های دولــت را پرداخــت می‌کنــد.
امــا چــرا اوایــل ایــن مشــکل بــه وجـود آمـد؟
معمولاً نظــام بودجــه‌بندی در هدفمنــدی یارانه‌ها بــه ایــن شــکل اســت کــه به‌عنوان مثــال وزارت نفــت یــا وزرات بهداشــت، وزارت صمــت و دستگاه‌های مختلــف قصــد دارنــد بخشــی از طرح‌های‌شان را از طریــق درآمــد یارانه‌ها تأمین کننــد. فــردی در دولــت بایــد از درآمدهــای هدفمنــدی یارانه‌ها در مجلــس دفــاع کنــد و اجــازه ندهــد کــه ســایر دستگاه‌ها ایــن منابــع را بــه هزینه‌های دستگاه‌شان اختصــاص دهنــد. و گرنــه در مجلــس و در کمیســیون‌های تخصصــی دستگاه‌ها بــرای هــر طرحــی کــه پــول کــم می‌آوردنــد، از یارانه‌ها اختصــاص می‌دادنــد. به‌عنوان مثــال وزارت نفــت چــون بــرای خــط لولــه نفتـی یـا خـط لولـه گاز پـول نـدارد، از جیـب یارانه‌ها بر می‌دارد. در حالـی کـه ایـن مـوارد را بایـد در بودجـه‌اش ببینـد. مثلاً بـرای توسـعه خطـوط نفـت عـدد می‌دهنـد، بـرای انتقـال فـروش گاز و بـرای خـود شـرکت نفـت از پـول هدفمنـدی یارانه‌ها سـهم می‌گیرنـد کـه هیـچ کـدام از ایـن مـوارد در قانـون نیسـت و اصلاً نیامـده بـود. بنابرایـن چـرا وزیـر اقتصـاد بـرای پرداخـت یارانه‌ها عـزا می‌گیـرد؟ به‌دلیل اینکــه پــول یارانه‌ها قبــل از اینکــه بــه خزانــه بیایــد، همــه دستگاه‌ها اعــداد اصلــی‌اش را برداشـته‌اند و بـرای دسـتگاه خـود هزینـه کرده‌انـد! یعنـی بخـش عمـده 140 هـزار میلیـارد تومـان بیـن خـود دولـت تقسـیم شـده اسـت و در بودجـه دستگاه‌های دولتـی دیـده شـده اسـت. سـهم اندکـی هـم بـرای پرداخـت یارانـه نقـدی بـه خزانـه دولـت اختصـاص داده شـده اسـت. تعبیــر مــن ایــن اســت کــه هــر کــس یــک شــلنگی بــه ایــن منبــع آب زده و بــرای خــودش از ایــن منبــع منتقــل می‌کنــد. بــه همیــن علــت وقتــی ایــن پــول دســت وزارت اقتصــاد می‌رســد، بــرای پرداخـت یارانـه سـهم حداقلـی دارد. ایـن مسأله ناشـی از مدیریـت ضعیـف ایـن لایحه در مجلـس است که همه دستگاه‌ها در قانون بودجه به آن وصل می‌شــوند.
بـا ایـن اوصافـی کـه شـما توضیـح دادیـد اگرهدفمنـدی اجـرا نمی‌شـد، بـه ایـن معنـا اسـت کـه امـروز علاوه بـر کسـری بودجـه معمولـی، بودجـه کشـور تقریباً بـا 100 هـزار میلیـارد تومـان دیگر کسری مواجه بود. درست است؟
اگـر هدفمنـدی اجـرا نمی‌شـد، آن وقـت به‌عنوان مثـال دیگـر شـرکت نفت کـه 10 هـزار میلیارد تومـان از هدفمنـدی یارانه‌ها بـر می‌دارد، بایـد ایـن پـول را از بودجـه دولـت بـر می‌داشـت و منابـع مـورد نیـاز بـرای مـواردی مثـل هزینـه حمل‌ونقل و فـروش فـرآورده نفتـی، پرداخـت تعـداد سـیکل ترکیبـی، بیمـه زنـان بی‌سرپرسـت، سلامت، حمایـت از کسـب و کار، حمایـت از آب، بـرق، انتقـال و فـروش گاز نیـز بایـد از بودجـه جـاری کشـور پرداخـت می‌شـد.
ایـن یعنـی 100 هـزار میلیـارد تومـان بایــد در بودجــه دیــده می‌شــد، امــا اجــرای طرح هدفمنــدی یارانه‌ها باعــث شــد ایــن 100 هــزار میلیــارد تومـان بـه جـای اینکـه در بودجـه دیـده شـود، امـروزه از محـل درآمـد هدفمنـدی یارانه‌ها دیـده شـود و یـک درآمـد جدیـد بـرای دولـت ایجـاد کـرده اسـت.
امــروز موضــوع درآمــد پایــه غیرمشــروط خیلــی اســتفاده می‌شــود. می‌توانیــد بفرماییــد کــه ایــن طــرح دقیقاً چیســت و چــه می‌گویــد؟
ایـن طـرح ادامـه همـان تفکـر pain اسـت کـه توضیـح دادم، امـا عنـوان ایـن واژه بـرای اولیـن بار توسـط اقتصاددانـی بـه نـام جـورج کـول (cole George) در سـال 1935 میلادی مطـرح شـد. مفهوم آن هـم ایـن اسـت کـه بهتـر اسـت بـرای جلوگیـری از فقـر و نابرابـری و گسـترش پوشـش برنامه‌های حمایتـی بـه جـای نظـام تأمین اجتماعـی کنونـی مبلغـی بـه صـورت نقـدی و بـدون شـرط بـه تمـام افـراد یـا خانوارهـا پرداخـت شـود. ایــن مفهــوم طرفــداران زیــادی بیــن اقتصاددانــان پیــدا کــرده اســت. بــخصــوص پیشــرفت فناوری‌های دانـش‌محـور باعـث شـده اسـت فرصت‌های شـغلی بـرای افـراد بـا دانـش پاییـن کاهـش یابــد. از ایــن رو عــده‌ای معتقدنــد در آینــده تمامــی شــغل‌های کــم‌دانــش ماننــد رانندگــی حــذف خواهــد شــد ولــی دولت‌ها بایــد بتواننــد حداقــل نیــاز خانوارهــا را تأمین کنند.
مگر توسعه تأمین اجتماعی نمی‌تواند این وظیفه را انجام دهد؟
خیـر، ایـن گـروه از اقتصاددانـان معتقدنـد تأمین اجتماعـی بسـیار دیوان‌سالار شـده اسـت و قدرت پوشــش تمامــی افــراد جامعــه را نــدارد، لــذا بهتــر اســت بــدون محدودیــت مبلغــی نقــدی بــه همــه خانوارهــا پرداخــت شــود، البتــه اقتصاددانــان در خصــوص روش اجــرای آن، دیــدگاه‌های متفاوتــی دارنـد. بـرای مثـال میلتـون فریدمـن معتقـد بـود می‌تـوان ایـن مبلـغ را در قالـب اعتبـار مالیاتـی پرداخـت کرد، یعنـی دولـت بـه جـای تأمین اجتماعـی می‌توانـد بـه صـورت منظـم و فراگیر بـه تمام سرپرسـتان خانـوار اعتبـار مالیاتـی بدهـد. بـه عبـارت بهتـر سـازمان مالیاتـی هـر سـال میـزان پرداختـی مالیـات بـر درآمـد سرپرسـت خانـوار (مالیـات بـر حقـوق دسـتمزد و سـایر درآمدهـا) را محاسـبه کـرده و معـادل اعتبـار مالیاتـی وی از میـزان واردات مالیـات وی کسـر کند. امــا اتکینســون (Atkinson) کــه در حــوزه اقتصــاد رفــاه مطالعــات زیــادی دارد معتقــد اســت می‌تـوان تأمین اجتماعـی را حفـظ کـرد، امـا بـه صـورت مکمـل پرداخـت نقـدی نیـز داشـت، امـا ایـن پرداخـت نقـدی بایـد بـه جـای سرپرسـت خانـوار بـه افـراد و همیـنطـور بـه صـورت مشـروط باشـد. یـا اقتصـاددان دیگـری بـه نـام پاریجـز (parijs van) هماننـد اتکینسـون بـه پرداخـت نقـدی، پرداخـت بـه افـراد، بـه صـورت مکمـل بـا تأمین اجتماعـی امـا بـه صـورت غیـرمشـروط معتقـد اسـت. بنابرایــن در حــوزه اجــرا تفاوت‌هایی وجــود دارد ولــی پرداخــت نقــدی غیرمشــروط طرفــداران زیــادی در حــوزه نظریــه دارد.
این طرح‌ها در کشوری نیز اجرا شده‌اند، یعنی تجربه‌هایی در این زمینه‌ها وجود دارد؟
تجربـه‌های زیـادی داریـم. مطالعـه‌ای در اروپـا انجـام شـده و نظـر مـردم اروپـا در خصـوص ایـن طـرح اخـذ شـده اسـت. در ایـن تحقیـق از مـردم ۲۸ کشـور اروپایـی در خصـوص پرداخـت درآمدهـای غیـرمشـروط از مـردم سؤال شـده اسـت، یعنـی سؤال شـده کـه آیـا حاضرنـد بـه جـای نظـام تأمین اجتماعـی کنونـی مبلغـی بـه صـورت نقـدی و غیـرمشـروط بـه آنهـا پرداخـت شـود. تنهـا ۲۴ درصـد مـردم بـه ایـن طـرح رأی منفـی دادنـد و ۶۴ درصـد پاسـخ مثبـت داده‌انـد. ۱۲ درصـد نیـز بـه ایـن پرسـش پاسـخ ندادنـد. همینطـور مـردم جنـوب اروپـا یعنـی اسـپانیا و ایتالیـا رأی مثبـت بیشـتری بـه ایـن طـرح دادنـد بـه طـوری کـه اسـپانیایی‌ها ۷۱ درصـد و ایتالیایی‌ها ۶۹ درصـد موافـق ایـن موضـوع بـوده‌اند. بـه همیـن دلیـل اروپایی‌ها در قالـب طـرح‌های مطالعاتـی شـروع بـه بررسـی نتایـج ایـن طـرح کردنـد. کشـور فنلاند اجـرای آزمایشـی ایـن طـرح را آغـاز کـرده اسـت و بـه افـراد یـک گـروه از جامعـه ماهیانـه ۵۶۰ یـورو پرداخـت می‌شـود. هـدف ایـن مطالعـه نیـز بررسـی تأثیر پرداخـت یارانه‌ها بـر انگیـزه‌های کار و سـطح رفـاه اسـت. نتایـج نهایـی اجـرا قـرار بـود امسـال منتشـر شـود امـا نتایـج فازهــای اولیــه نشــان می‌دهــد ۷۰ درصــد افــراد پرداخــت یارانــه نقــدی را بــه روش کنونــی تأمین اجتماعــی ترجیــح می‌دهنــد. اگــرچــه زمانــی کــه بــه آنهــا گفتــه شــد بــرای یارانــه نقــدی از آنهــا مالیـات بـر درآمـد اخـذ خواهـد شـد، طرفـداران طـرح تقریباً نصـف شـد، یعنـی بـه حـدود ۴۰ درصـد رسـید. بنابرایـن اینکـه چنـد درصـد مـردم حامـی طـرح باشـند بسـتگی بـه میـزان پرداختـی و الگـوی اجـرای آن دارد. در حـال حاضـر مشـابه ایـن طـرح توسـط پرفسـور گای (Guy) در ۹ روسـتای هنـد در حـال انجـام اسـت. از طـرف دیگـر طرحـی توسـط حـزب کارگـر انگلسـتان و طرحـی دیگـر در برزیل در حـال انجـام اسـت کـه در همـه ایـن طرح‌ها در حـال بررسـی جایگزیـن کـردن یارانـه نقـدی بـا سـایر روش‌های حمایتـی هسـتند.
تفاوت و شباهت‌های این طرح‌ها با طرح هدفمندسازی یارانه‌ها در ایران چیست؟
مهـم‌ترین شـباهت آن پرداخـت نقـدی غیـرمشـروط بـه همه سرپرسـتان خانـوار اسـت کـه از مهم‌ترین محورهـای ایـن طـرح اسـت، امـا بزرگتریـن افتـراق آن در نحـوه تأمین مالـی طـرح اسـت؛ طـرح هدفمندسـازی یارانه‌ها بـه دنبـال نقـدی کـردن رانـت حاصـل از نفـت اسـت، یعنـی بـه عبارتـی هدفمندسـازی یارانـه بازتوزیـع رانـت نفـت در ایـران است، امـا تأمین مالـی UBI یـا درآمـد پایـه غیرمشـروط از طریـق مالیـات بـر درآمـد مـردم اسـت. امـروزه بخـش گسـترده‌ای از اقتصاددانـان، پرداخـت نقـدی را بـه عنـوان روش بازتوزیـع مناسـب بــه منظــور کاهــش فقــر و نابرابــری پذیرفته‌انــد و بــه همیــن دلیــل احــزاب سیاســی در حــال بررســی آزمایشـی نتایـج آن بـر انگیـزه افـراد بیـکار و سـطح رفـاه مـردم و حتـی نحـوه تأمین مالـی آن هسـتند. نتایـج مطالعـات اولیـه هـم نشـان می‌دهـد کـه ایـن طـرح باعـث کاهـش تمایـل افـراد بـه کار نمی‌شـود امــا بــه دلیــل اینکــه یــک درآمــد پایــه ثابــت بــرای آنهــا تعریــف می‌شــود بــه افزایــش رفــاه آنهــا کمــک می‌کنــد. حتـی اگـر از طریـق مالیـات بـر درآمـد تأمین مالـی شـود در خصـوص تأثیر آن بـر نابرابـری و کاهـش فقـر مطالعـه کمتـری صـورت پذیرفتـه اسـت. اجـازه دهیـد بار دیگر بـه نتایـج نظرسـنجی انجـام شـده در اروپـا اشـاره کنـم. در ایـن نظرسـنجی از مـردم سؤال می‌شـود کـه «اگـر ایـن طـرح اجـرا شـود در خصـوص انتخـاب شـما بـرای کار چـه تأثیری خواهـد داشـت؟» فقـط ۴ درصـد در پاسـخ بــه ایــن سؤال گفته‌اند کارشــان را تــرک می‌کننــد، 34 درصــد گفته‌اند هیــچ تأثیری نــدارد، 15 درصـد گفته‌اند وقـت بیشـتری بـه خانـواده اختصـاص خواهنـد داد، 10 درصـد گفته‌اند بـه دنبـال مهارت‌های دیگــری خواهنــد رفــت، 7 درصــد گفتــه‌اند کارهــای مــورد علاقه خویــش را انجــام خواهنــد داد و 7 درصــد هــم گفته‌اند بــه دنبــال کار دیگــری خواهنــد گشــت.
اجازه بدهید به آینده برویم. یکـی از موضوعاتـی کـه در حـال حاضـر نیـز بسـیار داغ اسـت، موضــوع ادامــه طــرح هدفمندســازی یارانه‌ها در کشــور اســت. البتــه عــده‌ای اصــرار دارنــد از عبـارت دیگـری بـه جـای هدفمندسـازی اسـتفاده کننـد، آیـا طـرح هدفمنـدی یارانه‌ها برگرفتـه از یـک طـرح خارجـی اسـت و مشـابه آن در سـایر کشـورها وجـود دارد، اگـر وجـود دارد نتایـج ایــن طرح‌ها چــه بــوده اســت؟
خـب، مـن هـم موافقم کـه بحث را بـه آینـده ببریم، به انـدازه کافـی در خصوص گذشـته صحبت کردیـم. طـرح هدفمندسـازی یارانه‌ها اگرچـه یـک طـرح بومـی و کاملاً ایرانـی اسـت امـا مشـابه ایـن تفکـر در جهـان در ادوار مختلـف تاریخـی مطـرح و بـا اهـداف و روش‌های متفـاوت صـورت پذیرفتـه اسـت. در پایـان قـرن هجدهـم فرانسـوی‌ها از جملـه افـرادی ماننـد کندورسـت و تومـاس پیـن، ایده‌های جدیـدی را مطـرح کردنـد. آنها معتقـد بودنـد کـه زمیـن متعلـق بـه تمامی افـراد جامعـه اسـت، لـذا بایـد از محـل اجـاره بـر زمیـن صندوقـی ایجـاد کـرد و بـه کلیه افـراد بالـغ جامعـه و بـه تناسـب مراحـل زندگـی مبالغـی را نقـداً پرداخـت کـرد، البتـه پرداخـت ایـن مبالـغ نـه به‌صورت اعانـه، بلکـه حقـوق آنها خواهـد بـود. امـا در قـرن بیسـتم شـاهد طرح‌هایی بودیم کـه یارانـه را به‌صورت نقـدی یـا غیرنقـدی و بابـت کالاهای مشـخص یـا در یـک منطقـه مشـخص پرداخـت می‌کردنـد. یکـی از معروف‌ترین طرح‌هایی کـه بسـیار شـبیه طـرح هدفمندسـازی یارانه‌ها اسـت، طـرح «درآمـد پایـه غیـرمشـروط» اسـت کـه امـروز طرفـداران زیـادی در بیـن احـزاب سیاسـی اروپـا دارد. البتـه تفاوت‌هایی بـا طـرح هدفمنـدی یارانه‌ها در ایـران دارد.
خـب الان مـا در ایـران تجربـه اجرایـی ایـن طـرح را داریـم. از طرفـی به‌دلیل تـورم‌های چنـد سـال اخیـر در حـال حاضـر رقـم پرداختـی آن یعنـی 45 هـزار تومـان قـدرت خریـد اندکـی دارد. ضمـن اینکـه همچنـان قیمـت انـرژی در کشـور نسـبت بـه سـایر کشـورها بسـیار انـدک اسـت. آیـا توصیـه می‌کنیـد کـه دولـت دوبـاره قیمـت انـرژی را افزایـش دهـد و منابـع حاصلـه را به‌صورت یارانـه نقـدی پرداخـت کنـد؟
بـه تنهایـی خیـر چنیـن توصیـه‌ای نمی‌کنـم. بـه نظـرم حالا کـه ایـن تجربـه اجرایـی را داریـم خــوب اســت یــک بــار بــا یــک نــگاه آسیب‌شناســانه بــه بررســی آن بپردازیــم. پــس از ۹ ســال از اجـرای طـرح اهـداف بلندمـدت آن محقـق نشـد بـه طوری کـه در حـال حاضـر دولـت تحـت فشـار کمبـود منابـع اسـت و بدیهـی اسـت کـه در ایـن طـرح منابـع بسـیار خوبـی نهفتـه اسـت. اگـر ایـن طرح را صرفاً بـرای هـدف تأمین مالـی دولـت اجـرا نماییـم، موفـق نخواهیـم بـود. البتـه بایـد اذعـان کـرد بهتریـن سال‌های اجـرای گام دوم طـرح سال‌های ۹۲ و ۹۳ بـود کـه متأسفانه از دسـت رفـت.
آسیب‌شناســی جنابعالــی از طــرح چیســت؟ اگــر فرضــاً دولــت آینــده بخواهــد ایــن طــرح را اجـرا کنـد بایـد بـه چـه نکاتـی توجـه داشته باشد؟
معتقـدم طـرح هدفمندسـازی یارانه‌ها را بایـد در قالـب یـک طـرح بـزرگ‌تر بـا هـدف رشـد پایــدار و کاهــش فقــر و نابرابــری، مجدداً طراحــی و اجــرا نماییــم. بــرای ایــن کار بــه یــک بســته سیاسـتی منسـجم و سـازگار و یـک تعهـد اجرایـی قـوی نیـاز داریـم. خـب در دولـت دهـم نیـز ایـن طـرح به‌صورت نقطـه‌ای دیـده نشـده بـود بلکـه یکـی از طرح‌های هفـت‌گانـه طـرح تحـول اقتصـادی بـود. احمدی‌نژاد هـم از تمـام ظرفیـت دولـت بـرای اجـرای مناسـب آن اسـتفاده کـرد.
سؤال ایـن اسـت چـرا بـا ایـن حـال اهـداف بلندمـدت آن محقـق نشـد؟
البتـه اهـداف کوتـاه‌مـدت و میانـی طـرح یعنـی کاهش مصـرف انـرژی و کاهـش فقـر و نابرابری محقـق شـد. اگـر بـه آمارهـا مراجعـه کنیـم و از تحلیل‌های سیاسـی و غیـرکارشناسـی کـه متأسفانه از بـس تکـرار شـده بـه بـاور تبدیـل شـده اسـت، عبـور کنیـم و نـگاه واقـع‌بینانـه‌ای داشـته باشـیم، می‌بینیـم بخشـی از ایـن اهـداف در سـال ۱۳۹۰ محقـق شـد امـا همان‌طور کـه قبلاً هـم توضیـح دادم طـرح بایـد در سـه گام اجـرا می‌شـد و مـا در گام اول متوقـف شـدیم. در سـال ۱۳۹۰ مـا نـه تنهـا رشـد مناسـبی داشــتیم بلکــه ضریــب جینــی و نابرابــری شدیداً کاهــش یافــت و مــردم از پایــه درآمــدی مطمئنــی برخـوردار شـدند کـه حتـی پـس از سال‌ها کاهـش ارزش پـول و تـورم همچنـان در تأمین مالـی افـراد محـروم جامعـه سـهم دارد. از طـرف دیگـر اگـر بـه سـهم درآمـدی آن در تأمین مالـی دولـت در قالـب بودجـه سال‌های اخیـر توجـه کنیـد، درآمـد حـال حاضـر ایـن طـرح بالـغ بـر ۱۴۰ هـزار میلیـارد تومـان اسـت کـه خـود ایـن رقـم بـه تنهایـی یـک بودجـه مکمـل بـرای دولـت بـه شـمار می‌رود. بـه ایـن فکـر کنیـد کـه اگـر درآمـد ایـن طـرح نبـود دولـت چگونـه می‌توانسـت ایـن درآمـد عظیـم را در بودجـه محقـق کنـد. بـرای مثـال تمـام مالیاتـی کـه دولـت در سـال گذشـته اخـذ کرده کمتـر از ایـن رقـم اسـت.
یعنـی دولـت بـدون درآمدهـای ایـن طـرح یـا بایـد درآمدهـای مالیاتـی خـود را حدوداً سـه برابـر می‌کـرد یـا اینکـه مخـارج خـود را بـه شـدت کاهـش می‌داد کـه هـر دو ایـن اقدامـات غیرممکـن بـه نظـر می‌رسـد. از طـرف دیگـر لایحه اصلاح نظـام مالیاتـی پیشـنهادی دولـت دهـم نیـز در مجلـس معلـق مانـد و فرصتـی بـرای اجـرای آن بـه وجـود نیامـد تـا اینکـه در نهایـت بـا ایجـاد تغییراتـی در دولـت یازدهـم تصویـب شـد.
بــــرش
همه از منابع یارانه‌ها برداشت می‌کنند
فــردی در دولــت بایــد از درآمدهــای هدفمنــدی یارانه‌ها در مجلــس دفــاع کنــد و اجــازه ندهــد کــه ســایر دستگاه‌ها ایــن منابــع را بــه هزینه‌های دستگاه‌شان اختصــاص دهنــد. وگرنــه در مجلــس و در کمیســیون‌های تخصصــی دستگاه‌ها بــرای هــر طرحــی کــه پــول کــم می‌آوردنــد، از یارانه‌ها اختصــاص می‌دادنــد. به‌عنوان مثــال وزارت نفــت چــون بــرای خــط لولــه نفتـی یـا خـط لولـه گاز پـول نـدارد، از جیـب یارانه‌ها بر می‌دارد. در حالـی کـه ایـن مـوارد را بایـد در بودجـه‌اش ببینـد. مثلاً بـرای توسـعه خطـوط نفـت عـدد می‌دهنـد، بـرای انتقـال فـروش گاز و بـرای خـود شـرکت نفـت از پـول هدفمنـدی یارانه‌ها سـهم می‌گیرنـد کـه هیـچ کـدام از ایـن مـوارد در قانـون نیسـت و اصلاً نیامـده بـود. بنابرایـن چـرا وزیـر اقتصـاد بـرای پرداخـت یارانه‌ها عـزا می‌گیـرد؟ به‌دلیل اینکــه پــول یارانه‌ها قبــل از اینکــه بــه خزانــه بیایــد، همــه دستگاه‌ها اعــداد اصلــی‌اش را برداشـته‌اند و بـرای دسـتگاه خـود هزینـه کرده‌انـد! یعنـی بخـش عمـده 140 هـزار میلیـارد تومـان بیـن خـود دولـت تقسـیم شـده اسـت و در بودجـه دستگاه‌های دولتـی دیـده شـده اسـت. سـهم اندکـی هـم بـرای پرداخـت یارانـه نقـدی بـه خزانـه دولـت اختصـاص داده شـده اسـت. تعبیــر مــن ایــن اســت کــه هــر کــس یــک شــلنگی بــه ایــن منبــع آب زده و بــرای خــودش از ایــن منبــع منتقــل می‌کنــد.
بــــرش
نتایج نظرسنجی یارانه‌ای در اروپا
اجـازه دهیـد بـاز بـه نتایـج نظرسـنجی انجـام شـده در اروپـا اشـاره کنـم. در ایـن نظرسـنجی از مـردم سؤال می‌شـود کـه «اگـر ایـن طـرح اجـرا شـود در خصـوص انتخـاب شـما بـرای کار چـه تأثیری خواهـد داشـت؟» فقـط ۴ درصـد در پاسـخ بــه ایــن سؤال گفته‌اند کارشــان را تــرک می‌کننــد، 34 درصــد گفته‌اند هیــچ تأثیری نــدارد، 15 درصـد گفته‌اند وقـت بیشـتری بـه خانـواده اختصـاص خواهنـد داد، 10 درصـد گفته‌اند بـه دنبـال مهارت‌های دیگــری خواهنــد رفــت، 7 درصــد گفتــه‌اند کارهــای مــورد علاقه خویــش را انجــام خواهنــد داد و 7 درصــد هــم گفته‌اند بــه دنبــال کار دیگــری خواهنــد گشــت. اجـازه بدهیـد بـه آینـده برویـم.