شاخص‌های توزیع درآمد در دولت سیزدهم بهبود یافت
تغییر شرایط به نفع کم‌درآمدها
به‌طور قطع یکی از مهم‌ترین اهداف دولت‌ها از اجرای طرح‌ها و برنامه‌های اقتصادی بهبود توزیع درآمد و درواقع کاهش فاصله طبقاتی در کشور است که دهه‌های اخیر به عنوان یکی از معضلات اقتصاد ایران خودنمایی کرده است. بررسی شاخص‌های اصلی توزیع درآمد در ایران طی سال‌های گذشته نشان می‌دهد که با وجود نوسان‌های بسیاری که در این شاخص‌ها وجود داشته، درمجموع سیر حرکتی این شاخص‌ها به نفع مردم نبوده است. اما خوشبختانه اصلاح سیاست‌های اقتصادی در یک‌‌ساله نخست دولت سیزدهم حاکی از تغییر این شرایط است به طوری که ضریب جینی به عنوان مهم‌ترین شاخص توزیع درآمد و شکاف طبقاتی در این دوره بهبود معناداری پیدا کرده است. حال با توجه به اجرای سیاست اصلاح ارز ترجیحی و پرداخت یارانه نقدی 300 تا 400 هزارتومانی به ازای هر نفر برای 9 دهک؛ برآوردها از تداوم روند بهبود شاخص‌های توزیع درآمد درسال‌جاری حکایت می‌کند.
توزیع درآمد در دهه 1390
بررسی سهم هزینه و برخی از شاخص‌های توزیع درآمد طی دهه 1390 نشان می‌دهد که این شاخص‌ها در وضعیت بغرنجی قرار داشته است که نیاز به یک اصلاح اساسی دارد. درواقع با وجود هزینههای سنگینی که اقتصاد ملی برای بهبود وضعیت معیشتی مردم گذاشته است، اما همچنان فاصله معناداری میان فقیر و غنی وجود دارد.
اطلاعات مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که در دهه 1390 همواره دهک دهم یا ثروتمندترین جامعه ده‌ها برابر فقرا مصرف کرده‌اند. برای مثال در سال 1399 بررسی سهم هزینه ناخالص سرانه دهک‌های هزینه‌ای شهری گویای این واقعیت است. در این سال این سهم برای دهک اول یا فقیرترین تنها 2 درصد بوده که برای دهک دوم تا پنجم به ترتیب 4، 5، 6 و 7 درصد محاسبه شده است. این سهم برای دهک ششم 8 درصد، دهک هفتم 10 درصد، دهک هشتم 12 درصد و برای دهک نهم 16 درصد بوده، اما سهم هزینه دهک دهم 30 درصد بوده که حاکی از یک شکاف شدید میان فقیر و غنی است.
همچنین نسبت هزینه 10 درصد ثروتمندترین به 10 درصد فقیرترین نیز نتیجه مشابهی به دست می‌دهد. چنانکه در سال 1390 این نسبت 11.09 بوده است به عبارت دیگر 10 درصد ثروتمندترین 11 برابر 10 درصد فقیرترین هزینه کرده‌اند. هرچند در سال 1391 و 1392 این نسبت به ترتیب به 10.79 و 10.68 کاهش یافته که دلیل اصلی آن نیز پرداخت یارانه‌های نقدی بوده، اما از سال 1393 دوباره این نسبت به بیش از 12 برابر افزایش یافته است. تا اینکه در سال 1397 به بیش از 14 برابر افزایش یافته است و در نهایت طی سال 1399 اطلاعات نشان می‌دهد که ثروتمندترین‌ها نزدیک 14 برابر فقیرترین‌ها مصرف کرده‌اند.
بهبود شاخص‌ها در دولت سیزدهم
این در حالی است که بررسی شاخص‌های توزیع درآمد نشان‌دهنده بهبود قابل توجه شکاف طبقاتی در دولت سیزدهم است. در حالی که از سال 1393 ضریب جینی، مدام رو به وخامت گذاشته، در نخستین سال فعالیت دولت سیزدهم یعنی سال 1400، ضریب جینی بهبود محسوسی داشته به طوری که این ضریب از 0.4006 در سال 1399 به 0.3938 در سال گذشته بهبود یافته است.
براساس برآورد مرکز آمار ایران، در سال‌جاری نیز به دلیل اجرای سیاست اصلاح ارز ترجیحی و مردمی‌سازی یارانه‌ها، شاهد تداوم روند بهبود این شاخص هستیم. براین اساس برآوردهای مرکز آمار ایران نشان می‌دهد درسال‌جاری ضریب جینی از 0.3938 سال گذشته به 0.3831 در سال‌جاری ارتقا خواهد یافت.
در شرایطی که در ابتدای دهه 1390 ضریب جینی به 0.3700 ارتقا یافته بود که طی سال‌های 1391 و 1392 نیز این روند ادامه یافت به گونه‌ای که در سال 1392 این شاخص به 0.3650 رسید، اما از سال 1393 هر ساله ضریب جینی به سمت نابرابری بیشتر حرکت کرد. در این سال ضریب جینی به 0.3788 تنزل کرد. در سال 1394 هم این شاخص به 0.3851 و در سال 1395 به 0.3900 رسید. با تداوم این وضعیت در سال 1396 ضریب جینی کل کشور به 0.3981 و در سال 1397 با رسیدن به 0.4093 به بالاترین رقم در دهه 1390 رسید. هرچند در سال 1398 این شاخص اندکی بهبود یافت و به 0.3992 رسید، اما دوباره در سال 1399 به 0.4006 بازگشت.
اما تحولات اقتصادی و اصلاح سیاست‌های اقتصادی همزمان با آغاز به کار دولت سیزدهم موجب شد تا دوباره ضریب جینی به عنوان مهم‌ترین شاخص نشان‌دهنده برابری توزیع درآمد، بهبود یابد. همانگونه که اشاره شد در سال گذشته این شاخص به 0.3938 رسید که در مقایسه با شاخص سال 1399 بهبود قابل توجهی را نشان می‌دهد. در همین زمینه مرکز آمار ایران براساس برآوردی که از تأثیر سیاست اصلاح ارز ترجیحی بر هزینه خانوار داشت، ضریب جینی سال‌جاری را نیز 0.3831 اعلام کرد که این عدد هم نسبت به سال‌های گذشته بهبود قابل لمسی را نمایان می‌کند.
با توجه به یارانه معیشتی پرداختی به خانوارها که برای دهک‌های اول تا سوم ماهانه ٤٠٠ هزار تومان و دهک‌های چهارم تا نهم ماهانه ٣٠٠ هزار تومان است ضمن اینکه درآمد دهک‌های درآمدی پایین جامعه افزایش یافته است، برخلاف سال‌های گذشته سهم ثروتمندان نیز از توزیع درآمد کمتر شده و به همین دلیل فاصله طبقاتی کاهش و نابرابری‌ها بهبود یافته است.
نشانه‌های بهبود در شهر و روستا
در کنار ضریب جینی کل کشور، بررسی ضریب جینی در مناطق شهری و روستایی نیز روند بهبود این شاخص‌ها در سال 1400 و سال‌جاری را تأیید می‌کند. در مناطق شهری ضریب جینی از 0.3652 سال 95 به 0.3822 در سال 97 افزایش داشته و روندی کاهشی از سال 98 (0.3747) آغاز شده و به 0.3691 در سال 1400 رسیده است. تأثیر افزایش قیمت و تورم ایجاد شده روی دهک‌های مختلف موجب کاهش ضریب جینی به عدد 0.3669 در سال 1401 شده است. همچنین در مناطق روستایی، روند افزایشی ضریب جینی که از سال 95 (0.3538) شروع شده بود تا سال 1400(0.3814) ادامه یافته و با پرداخت یارانه نقدی به 9 دهک درآمدی روستایی ضریب جینی به عدد 0.3660 خواهد رسید. تأثیر افزایش قیمت و تورم ایجاد شده روی دهک‌های مختلف موجب کاهش ضریب جینی به عدد 0.3512 است.
تغییر شرایط به نفع کم درآمدها
بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، در کل کشور سهم دهک اول درآمدی از سال 95 تا 1400 روندی نزولی داشته و وضعیت اقتصادی کم درآمدترین خانوارها بدتر شده است. با پرداخت یارانه نقدی سهم خانوارهای دهک اول بیشتر شده و حتی بیشتر از این سهم در سال 95 است که وضعیت مشابه تغییرات سهم درآمد در دهک اول در مابقی دهک‌ها نیز قابل مشاهده است. با افزایش قیمت‌ها و تورم موجود در دهک اول سهم هزینه خانوارهای دهک اول بیشتر شده و به 2.39 درصد در سال 1401 رسیده که بیشتر از این سهم در سال 95 است.
در دهک دهم در سال‌های 95 تا 1400، سهم دهک تا سال 99 تقریباً روندی صعودی نشان می‌دهد(ثروتمندتر شدن پردرآمدها). در سال 1400 این سهم دوباره کاهش یافته و به کمتر از سال 95 سقوط کرده است. با عدم پرداخت یارانه به خانوارهای دهک دهم، کاهش بیشتر از قبل نیز شده است. با افزایش قیمت‌ها در سال 1401 و تورم موجود در این دهک این سهم مجدداً کاهش یافته و به کمتر ازسال 95 سقوط کرده است. در مناطق شهری سهم دهک اول در سال 1401 نسبت به سال 1400 افزایش یافته ولی هنوز به این سهم در سال 95 نرسیده است. بنابراین، سهم دهک دهم در سال 1401 نسبت به 1400 کاهش نشان می‌دهد. سهم این دهک در سال 1401 به دلیل افزایش قیمت‌ها و متفاوت بودن تورم بین دهک‌ها از سال 95 هم کمتر شده است. از اطلاعات بدست آمده برای دهک اول و دهم می‌توان نتیجه گرفت که کاهش ضریب جینی در سال 1401 به دلیل بهبود وضعیت کم درآمدها و بدتر شدن وضعیت پردرآمدها رخ داده است.
بازگشت سهم کم درآمدها به وضعیت سال 95
همچنین گزارش‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد، سهم درآمدی 20 درصد کم هزینه‌ترین از کل هزینه در کل کشور و مناطق شهری و روستایی در محدوده مشابهی قرار دارد. در کل کشور این سهم از 6.1 درصد در سال 95 به 5.9 درصد در سال 1400 کاهش یافته است. تأثیر حذف ارز ترجیحی که موجب افزایش قیمت‌ها شده، این سهم را در سال 1401 به 6.2 درصد افزایش داده که این سهم در بین سال‌های 95 الی 1401 بیشترین است.
علاوه بر این، در مناطق شهری سهم هزینه 20 درصد کم هزینه‌ترین در کل هزینه از 6.7 درصد در سال 95 به 6.5 درصد در سال 1400 کاهش یافته است. بر اثر افزایش قیمت‌های ناشی از حذف ارز ترجیحی این سهم در سال 1401 افزایش یافته و به 6.7 درصد سال 95 رسیده است. نکته قابل توجه آن است که مقدارها بر اساس سال 1400 ثابت در نظر گرفته شده بودند و بنابراین، این افزایش سهم هزینه در سال 1401 فقط بر اثر افزایش قیمت‌ها رخ داده است،
همچنین در مناطق روستایی روند تغییرات این شاخص مشابه کل کشور است. از سهم 7.3 درصد سال 95 به 6.7 درصد در سال 1400 کاهش یافته و با پرداخت یارانه نقدی به 6.3 درصد افزایش یافته است. علیرغم افزایش قیمت‌ها، هنوز این سهم به سهم سال 95 نرسیده است (درسال 1401 به 7 افزایش یافته است).
در کل کشور سهم هزینه 20 درصد پرهزینه‌ترین در کل هزینه در سال 95 نزدیک به 46.7 درصد است و بعد از نوسانات مکرر در سال‌های 96 الی 99 مجدداً در سال 1400 به 46.7 درصد رسیده است. با افزایش قیمت‌ها در سال 1401 این شاخص به 45.9 درصد کاهش یافته است. می‌توان گفت در دوره 95 الی 1401 این شاخص در سال 1401 در کمترین میزان خود قرار دارد.
در مناطق شهری روند کامل مشابه کل کشور بوده است. در سال 95 این سهم 45.5 درصد است. افزایش قیمت‌ها بر اثر حذف ارز ترجیحی موجب شده که سهم 45.3 درصد سال 1400 به 44.6 درصد در سال 1401 کاهش یابد که این رقم از سال 95 هم کمتر است. در مناطق روستایی روند تغییرات در دوره مورد بررسی نوسانات زیادی دارد. غالب روند تغییرات از سال 95 تا 1400 به سمت افزایش این شاخص است که با افزایش قیمت‌ها، سهم درآمد 20 درصد پردرآمدترین در کل درآمد 43.4 درصد خواهد بود که از سال 1400 کمتر و از سال 95 بیشتر است. همچنان که کمک‌های چند برابری برای دهک‌های پایین درآمدی (تا سه برابر یارانه نقدی در بعضی مناطق) موجب بهبود نسبی توزیع درآمد در سال 98 شده بود، با پرداخت یارانه نقدی به 9 دهک درآمدی، دوباره شاهد این بهبود در سال 1401 خواهیم بود.
بهبود نسبی درآمد خانوارهای ایرانی در سال ۱۴۰۰
بر اساس نتایج طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوار مرکز آمار ایران، متوسط درآمد اظهار شده سالانه خانوارهای شهری ۵۱ درصد و خانوارهای روستایی 51.5 درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته که نشان‌دهنده بهبود نسبی درآمد خانوارهای ایرانی در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال قبل از آن است.
نگاهی به مهم‌ترین نتایج طرح در سال گذشته در مناطق شهری و روستایی نشان می‌دهد که متوسط درآمد اظهار شده سالانه یک خانوار شهری بیش از 112 میلیون تومان بوده که نسبت به سال قبل، ۵۱ درصد افزایش داشته است. رشد متوسط درآمد سالانه خانوارهای شهری بیشتر از رشد متوسط هزینه کل سالانه بوده و منابع تأمین درآمد خانوارهای شهری 32.6 درصد از مشاغل مزد و حقوق‌بگیری، 16.5 درصد از مشاغل آزاد کشاورزی و غیرکشاورزی و 50.9 درصد از محل درآمدهای متفرقه خانوار تأمین شده است.
همچنین متوسط هزینه کل خالص سالانه یک خانوار شهری بیش از 92.5 میلیون تومان بوده که نسبت به رقم مشابه در سال قبل ۴۹ درصد افزایش نشان می‌دهد. ازهزینه کل سالانه خانوار شهری 24.6 میلیون تومان با سهم ۲۷ درصد مربوط به هزینههای خوراکی و دخانی و 67.8 میلیون تومان با سهم ۷۳ درصد مربوط به هزینههای غیرخوراکی بوده است. در بین هزینههای خوراکی و دخانی، بیشترین سهم مربوط به هزینه گوشت با سهم ۲۱ درصد و در بین هزینههای غیرخوراکی بیشترین سهم با ۴۹ درصد مربوط به هزینه مسکن، سوخت و روشنایی بوده است.
متوسط هزینه کل خالص سالانه یک خانوار روستایی 51.9 میلیون تومان بوده است که نسبت به سال قبل 52.4 درصد افزایش نشان می‌دهد. از هزینه کل سالانه خانوار روستایی 20.7 میلیون تومان با سهم ۴۰ درصد مربوط به هزینههای خوراکی و دخانی و31.2 میلیون تومان با سهم ۶۰ درصد مربوط به هزینههای غیرخوراکی بوده است. در بین هزینههای خوراکی و دخانی، بیشترین سهم مربوط به هزینه آرد، رشته، غلات، نان و فرآورده‌های آن با 22 درصد و در بین هزینههای غیرخوراکی، بیشترین سهم با 31 درصد مربوط به مسکن، سوخت و روشنایی بوده است.
ازسوی دیگر، متوسط درآمد اظهار شده سالانه یک خانوار روستایی 63.7 میلیون تومان بوده که نسبت به سال قبل 51.5 درصد افزایش داشته است. منابع تأمین درآمد خانوارهای روستایی نشان می‌دهد که 33.9 درصد از مشاغل مزد و حقوق‌بگیری، 31.2 درصد از مشاغل آزاد کشاورزی و غیرکشاورزی و 35 درصد از محل درآمدهای متفرقه خانوار تأمین شده است.
همچنین بررسی متوسط هزینه کل سالانه یک خانوار شهری نشان می‌دهد که استان تهران با بیش از 137 میلیون تومان بیشترین و استان کرمان با 51.6 میلیون تومان کمترین هزینه را در سال ۱۴۰۰ داشته‌اند.
علاوه بر این، استان تهران با 159 میلیون تومان بیشترین و استان کرمان با 71 میلیون تومان، کمترین متوسط درآمد سالانه یک خانوار شهری را در سال ۱۴۰۰ به خود اختصاص داده است.
بررسی متوسط هزینه کل سالانه یک خانوار روستایی نشان می‌دهد که استان البرز با 84.3 میلیون تومان بیشترین و استان سیستان و بلوچستان با 25.3 میلیون تومان، کمترین هزینه را دراین سال داشته‌اند.
همچنین استان البرز با 115 میلیون تومان بیشترین و استان سیستان و بلوچستان با 25.7 میلیون تومان، کمترین متوسط درآمد سالانه یک خانوار روستایی را در سال ۱۴۰۰ به خود اختصاص داده است.