همسایگان، کانون تمرکز دیپلماسی اقتصادی دولت سیزدهم؛
جهش 2 برابری صادرات به 15 کشور همسایه
مجموع تجارت انجام شده بین ایران و 15 کشور همسایه در سال 1400 در مقایسه با 1399 به لحاظ ارزشی حدود 43 درصد رشد و در چهار ماهه سال‌جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته نیز 18 درصد جهش داشته است
جهش 22 درصدی صادرات به همسایگان
بازار کشورهای همسایه ایران شامل 15 کشور دارای مرز خاکی و دریایی به‌دلایلی همچون سهولت دسترسی (وجود مرزهای زمینی و دریایی مشترک که باعث کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل می‌شود)، موقعیت ممتاز ژئوپلیتیکی ایران، وجود اشتراکات فرهنگی، مذهبی، زبانی و تمدنی، محوریت ترانزیتی ایران و امکان صادرات مجدد کالاهای تولید ملی به بازارهای فرامنطقه‌ای از طریق کشورهای همسایه (در نتیجه کاهش آثار تحریم‌ها بر تجارت خارجی)، دارای اهمیت راهبردی است و در هر برنامه‌ای برای توسعه تجارت خارجی و صادرات کالاهای ایرانی، باید در اولویت قرار گیرند. با وجود این اما طی همه این سال‌ها، ایران سهم شایسته‌ای در این بازار که اندازه آن بیش از 1050 میلیارد دلار بوده را به‌دست نیاورده است؛ به‌طوری که سهم کشورمان از بازار 15 کشور همسایه، تنها در حدود2.1 درصد بوده است. این روند منفی اما در سال 1400 و چهار ماهه ابتدایی 1401 تغییر پیدا کرد و پس از مدت‌ها شاهد رشد صادرات کشور به 15 همسایه خاکی و دریای خود بودیم. بر اساس آمارهای گمرک در سال 1400 ارزش صادرات ایران به 15 کشور همسایه درحالی به 26 میلیارد و 20 میلیون دلار رسیده که این رقم برای سال قبل آن (1399) در حدود 20 میلیارد و 236 میلیون دلار بوده و در واقع رشد 30 درصدی را نشان می‌دهد. هر چند به زعم عده‌ای، این رشد به دلیل عبور کشورها از شرایط کرونایی و گشودن مرز‌ها بوده اما باید توجه داشت که رقم 26 میلیارد دلاری صادرات به 15 کشور همسایه بعد از سال 1397 بالاترین رقم صادرات به همسایگان در دهه 90 است. حفظ روند رو به رشد صادرات به همسایگان در همین 4 ماهه ابتدایی سال‌جاری نیز نشان می‌دهد که جهش رخ داده در سال گذشته اتفاقی نبوده و حاکی از توجه به همسایگان در دستگاه دیپلماسی اقتصادی کشور است. بر اساس آمارها مجموع صادرات انجام شده به 15 کشور همسایه در چهار ماهه ابتدایی سال 8 میلیارد و 872 میلیون دلار بوده که جهش 22 درصدی را در مقایسه با رقم 7 میلیارد و 254 میلیون دلاری سال گذشته نشان می‌دهد. در همین مدت همچنین کالا و خدمات صادر شده 2 درصد از سال گذشته سنگین‌تر بوده‌اند که حکایت از آن دارد که جهش صادراتی تنها محدود به افزایش برخی قیمت‌های جهانی نبوده و حجم کالاهای صادراتی نیز تغییر داشته است.
هدف دولت؛ بازار همسایگان
طی یک دهه اخیر توجه کمتری به ظرفیتهای کشورهای همسایه شده است. این امر بعد از تشدید تحریم‌‌های سالهای 90 و 91 به‌خوبی اهمیت خود را نشان داد. بااین‌حال در پسابرجام نیز دولت قبل به تصور اینکه تحریم‌‌های امریکا و غربی‌‌ها پایان خواهد یافت، توجه ویژ‌ه‌ای به توسعه تجارت با کشورهای همسایه نکرد. اما این روز‌ها توسعه روابط با همسایگان و فعال کردن دیپلماسی اقتصادی سیاستی است که با کمرنگ شدن امیدها نسبت به احیای برجام، با قدرت و قوت بیشتری توسط دولت سیزدهم پیگیری می‌شود. رئیس جمهور بارها با تأکید بر پیشبرد سیاست خارجی متوازن و پویا بر این موضوع تأکید کرده که تعامل با همسایگان و گسترش همکاری‌های سیاسی و اقتصادی با آنها در اولویت قرار دارد و به نظر می‌رسد یکی از راهکارهای جدی دولت سیزدهم در موضوع خنثی کردن تحریم‌ها افزایش تعاملات اقتصادی و بازرگانی با همسایگان است که در این مسیر در مدت کوتاه اخیر موفقیت‌های خوبی بدست آمده است. بر اساس آمارهای گمرک مجموع تجارت انجام شده بین ایران و 15 کشور همسایه در سال 1400 در مقایسه با 1399 به لحاظ ارزشی حدود 43 درصد رشد و در چهار ماهه سال‌جاری در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته نیز 18 درصد جهش داشته است. به طور کلی وقایعی همچون جنگ روسیه و اوکراین، تغییر حکومت در پاکستان و روی کار آمدن طالبان در افغانستان، تحولات سیاسی هستند که اثرگذاری مستقیمی بر متغیرهای اقتصادی دارند. بنابراین تغییر راهبرد و به روز کردن سیاست‌های تجاری و اقتصادی کشور متناسب با این تغییرات، امری اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. از همین رو، بیراه نیست که سیاست‌های اقتصادی کشور به‌سمت تنوع‌بخشی به صادرات، تقویت روابط دوجانبه و چندجانبه با کشورهای همسایه، شکل‌دهی شبکه جدید ارزی با روسیه به جای سوئیفت و استفاده از اتحادیه اوراسیا برود.
جهش 2 برابر صادرات به همسایگان در دولت سیزدهم
در کنار تقویت دیپلماسی اقتصادی و سیاسی، رشد قابل‌توجه صادرات به کشورهای همسایه نیز ازجمله موضوعات قابل‌تأمل در دولت سیزدهم بوده است، به طوری که میزان صادرات ایران به 15 کشور همسایه در 4 ماهه فروردین تا پایان خرداد 1401 در مقایسه با مدت مشابه یعنی از فروردین 1399 تا خرداد 1400 رشد 3 درصدی در وزن و رشد 22 درصدی در ارزش داشته است. همچنین ارزیابی‌ها از صادرات ایران در سال 1400 به 15 کشور همسایه نشان می‌دهد در مجموع طی این مدت 26 میلیارد و 20 میلیون دلار کالا با وزنی معادل 75 میلیون و 445 هزار تن به این کشورها صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر وزنی رشد 12 درصدی و از نظر ارزشی رشد 29 درصدی داشته است. درخصوص رقم دقیق صادرات در دولت جدید نیز محاسبات نشان می‌دهد طبق آمارهای گمرک ایران طی دوره 9 ماهه شهریور 1400 تا مرداد ماه 1401 حجم صادرات غیرنفتی کشورمان به 15 کشور همسایه حدود 65 میلیون تن به ارزش 24 میلیارد و 126 میلیون دلار بوده است. این مقدار در دوره 9 ماهه شهریور 1399 تا خرداد 1400 حدود 37 میلیون تن به ارزش 12 میلیارد و 96 میلیون بوده که به لحاظ وزنی رشد 75 درصدی و به لحاظ ارزش رشد 100 درصدی را نشان می‌دهد.
بررسی مقاصد صادراتی همسایگان
بررسی آمارها در سال‌جاری نشان می‌دهد که عراق با 2 میلیارد و 398 میلیون دلار نخستین و بزرگ‌ترین بازار هدف ایران بین همسایگان است که صادرات به این کشور در چهار ماهه امسال افت وزنی 37 درصدی و کاهش ارزشی 15 درصدی را تجربه کرده است. امارات دومین مقصد صادراتی ایران محسوب می‌شود. این کشور یکی از دو کشوری است که در لیست مقاصد صادراتی ایران، در چهار ماهه امسال بیشتر از مدت مشابه سال گذشته کالای ایرانی خریداری کرده است. صادرات به امارات از نظر وزنی بدون تغییر و از نظر ارزشی افزایش 40 درصدی داشته است. وزن صادرات به افغانستان نیز گرچه نسبت به سال گذشته افت 50 درصدی در وزن و از نظر ارزشی افت 32 درصدی پیدا کرده اما همچنان سومین مقصد صادراتی کالاهای ایرانی بوده است. ترکیه هم بین مقاصد صادراتی ایران، چهارمین بازار است که در چهار ماه منتهی به خرداد امسال هم جهش وزنی قابل توجهی داشته و هم رشد ارزشی چشمگیری را تجربه کرده است. ارزش صادرات به این کشور همسایه در حدود 2 میلیارد و 60 میلیون دلار بوده که به لحاظ ارزشی 123 درصد و به لحاظ وزنی 232 درصد جهش داشته است. در این رتبه‌بندی و بر اساس ارزش صادراتی، عمان، پاکستان، روسیه، جمهوری‌آذربایجان، ترکمنستان، ارمنستان، کویت، قزاقستان، قطر و بحرین به ترتیب در رتبه‌های بعدی صادرات کشور حضور دارند. نکته قابل بررسی دیگر میزان تغییرات وزنی و ارزشی صادرات ایران به این کشورهای همسایه در سال‌جاری است که نشان می‌دهد 5 کشور عمان، ترکیه، جمهوری‌آذربایجان، بحرین و امارات بیشترین تغییرات ارزشی را در جهش صادراتی به همسایگان داشته‌اند. همچنین میزان صادرات به 5 کشور قزاقستان، ترکیه، کویت، ترکمنستان و عمان بیشترین تغییرات وزنی را در مدت مذکور تجربه کرده است. در ادامه گزارش منتخبی از کشورهای همسایه و تغییر و تحولات تجاری با آنها را بررسی می‌کنیم.
عمان؛ ایران و عمان رابطه سیاسی پایداری با یکدیگر دارند و روابط دو کشور قبل و بعد از انقلاب بدون تنش و دوستانه بوده اما ثبات روابط سیاسی موجب پایداری و گسترش روابط تجاری عمان با ایران نشده است و علی رغم رشد تجارت دو کشور در سالهای اخیر، همچنان مجموع تجارت دو کشور رقم قابل توجهی را شامل نمی‌شود. در سالهای اخیر میزان صادرات به عمان توسط ایران روند روبه رشدی داشته اما سال در سال‌جاری رشد قابل توجه 68 درصدی در وزن و 135 درصدی در ارزش داشته است. بر اساس آمارها میزان صادرات ایران به عمان از 177 میلیون دلار در چهار ماهه ابتدایی سال 1399 به 415 میلیون دلار در مدت مشابه سال‌جاری رسیده است. در حجم کالاهای صادر شده نیز از 667 هزار تن در سال 1399 به 1 میلیون و 120 هزار تن در ابتدای سال‌جاری رسیده است. چند روز پیش نیز رویترز به تقویت روابط ایران و عمان اشاره داشته و در تحلیلی عنوان کرده بود «روابط تجاری ایران با کشورهای حاشیه خلیج فارس اخیراً متناقض بوده است. تجارت ایران با عمان در سال 2021 افزایش چشمگیری یافته که اعداد بی‌سابقه بوده است.»
ترکیه؛ رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در مراسم امضای ۸سند و یادداشت تفاهم همکاری ایران و ترکیه اعلام کرد: «ما یک هدف یعنی رسیدن به حجم تجارت ۳۰ میلیارد دلاری را تعیین کردیم و متأسفانه به دلیل پاندمی کرونا این حجم تجارت به شکل معناداری کاهش پیدا کرد و هم‌اکنون به حجم تجارت ۷ میلیارد دلار رسیدیم. باور دارم با عزم راسخ دو کشور خواهیم توانست حجم تجارت ۳۰ میلیارد دلاری را رقم بزنیم.» حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز در مورد روابط دو کشور این عبارت را گفته بود: «هیچ سقفی برای ارتقای روابط با ترکیه در آن زمان وجود ندارد.» همه این موارد نشان می‌دهد که عزم دو کشور برای ارتقای تجارت بالا بوده و مرکز آمار ترکیه نیز در گزارشی که اخیراً منتشر کرده این مهم را گوشزد کرده است. مرکز آمار ترکیه معتقد است که بر خلاف عده‌ای که ایران و ترکیه را دشمنان یکدیگر قلمداد می‌کنند، صادرات ایران به ترکیه در 6 ماهه ابتدایی سال 2022 بیش از 80 درصد رشد داشته است. بررسی آمارهای گمرک در 4 ماهه ابتدایی سال نیز نشان می‌دهد که رشد صادرات ایران به ترکیه به لحاظ وزنی 232 درصد و به لحاظ ارزشی 123 درصد بوده. در سال 1400 نیز جهش صادراتی 147 در وزن و 140 در ارزش ثبت شده بود.
جمهوری‌آذربایجان؛ روابط ایران و جمهوری‌آذربایجان در یک سال اخیر علی رغم آنکه روز‌های پر تنشی را پشت سر گذاشته اما به مقاصد خوبی رسیده است. در سپتامبر 2021، ایران یک رزمایش نظامی در نزدیکی مرز خود بر سر مخالفت‌های جمهوری‌آذربایجان برگزار کرد و در اکتبر سال بعد، جمهوری‌آذربایجان ایران را به تسهیل قاچاق مواد مخدر متهم کرد. در همان ماه اما مقامات ایرانی بارها به جمهوری‌آذربایجان در مورد رابطه این کشور با اسرائیل هشدار دادند و در نهایت دو طرف متعهد شدند که مسائل خود را از طریق گفت‌و‌گو حل کنند. بر اساس بررسی‌های گمرک جمهوری اسلامی ایران مجموع تجارت دو کشور ایران و جمهوری‌آذربایجان در حدود 250 میلیون دلار بوده که 235 میلیون دلار آن را صادرات به جمهوری‌آذربایجان در 4 ماهه ابتدایی سال‌جاری تشکیل می‌دهد. این میزان از صادرات رشد 78 درصدی در مدت مقایسه با مدت مشابه سال گذشه را نشان می‌دهد. این رشد در سال 1400 در مقایسه با سال قبل‌تر از آن در حدود 11 درصد بوده است.
امارات؛ امارات متحده عربی از دیرباز یکی از حلقه‌های اصلی ایران با جهان خارج بوده است، اما بر اساس داده‌های بانک جهانی، اعمال مجدد تحریم‌ها توسط دونالد ترامپ، رئیس جمهور سابق امریکا در سال 2018، تجارت دوجانبه را به نصف و به 7 میلیارد دلار در سال 2019 رساند. با وجود این اما داده‌های آماری از رشد صادرات در سال 1400 حکایت دارد. در این سال مجموع تجارت دو کشور متجاوز از 21 میلیارد دلار بوده که قاعدتاً و به رسم همیشه سهم امارات در صادرات به ایران عمده این رقم را شامل می‌شود. رضا فاطمی امین، وزیر صمت در بهمن سال گذشته و دقیقاً همزمان با نفرت پراکنی‌های امریکایی بین ایران و امارات در سفری سه روزه به این کشور رفت و گفت‌و‌گو‌ها و اسناد اقتصادی را در راستای برنامه‌های دولت برای توسعه دیپلماسی اقتصادی و تجاری با این کشور به انجام رساند. بر اساس آمارها در سال‌جاری ارزش صادراتی ایران به امارات با رشد 39 درصدی از 1 میلیارد و 627 میلیون دلار به 2 میلیارد و 398 میلیون دلار رسید که در عین حال وزن کالاهای صادر شده با افت 8 درصدی همراه بود.
ترکمنستان؛ ترکمنستان همسایه شمالی ایران، در خشکی محصور است و 4 مرز با ایران دارد و در این 25 سالی که از استقلال آن می‌گذرد همواره روابط پایدار با ما داشته است. سردار بردی محمداف رئیس جمهور ترکمنستان ماه گذشته برای اولین بار در این سمت در قالب هیأتی به ایران آمد که ظاهراً عمده گفت‌و‌گو‌ها نیز حول دو مسأله ترانزیت و تجارت دو کشور بوده است. ترکمنستان از طریق خط ریلی سرخس و بندرعباس از شمال شرق ایران به جنوب و بعد از آن از طریق چابهار، پا در اقیانوس هند خواهد گذاشت، از همین رو افزایش ترانزیت کالا به نفع طرفین خواهد بود. از طرف دیگر با وجود روند کاهشی که سال 1395 به بعد در تجارت و صادرات ایران با این کشور به وجود آمده، در سال 1400 و سال‌جاری شاهد افزایش 144 و 37 درصدی در صادرات بوده‌ایم. ایران سال‌ها دومین صادر کننده بزرگ به ترکمنستان بوده و این جایگاه در سالهای 2020 و 2021 به پنجم تنزل پیدا کرده، از همین رو نگاه دولت مبنی بر افزایش روابط با همسایگان در قالب توافقنامه‌ها و همکاری‌های توسعه می‌تواند سهم ما را از بازار ترکمنستان افزایش دهد؛ سهمی که در سالهای اخیر به ترکیه و روسیه واگذار کرده‌ایم. بر اساس آمارهای گمرک، میزان صادرات در سال‌جاری علاوه بر رشد 37 درصدی در ارزش به لحاظ وزنی نیز رشد 76 درصدی داشته است. مجموع صادرات ایران به کشور از ابتدای فروردین تا پایان خرداد 1401 بیش از 132 میلیون دلار بوده و مجموع تجارت دو کشور نیز رقم 143 میلیون دلار را ثبت کرده است.
قزاقستان؛ ایران و قزاقستان هیچ‌گاه همکاری‌های جدی تجاری نداشته و آمارها می‌گوید که ایران سی امین شریک تجاری قزاقستان و آنها نیز شریک بیست و هفتم ایران هستند. این درحالی است که ما به صورت زمینی و ریلی از طریق ترکمنستان قابلیت اتصال به این کشور را داریم و قزاق‌ها نیز به موقعیت ژئواکونومیک ما برای اتصال به اقیانوس هند و جهان عرب احتیاج دارند. به دنبال نگاه دولت سیزدهم به روابط با همسایگان بخصوص آسیای میانه و در دنباله سفرهای متقابل رؤسای جمهور این کشورها در آخرین دیدار قاسم ژومارت توکایف رئیس جمهور قزاقستان ماه گذشته به همراه هیأتی به ایران سفر کرد که بر اساس گفت‌و‌گو‌های مطرح شده عمده محور‌های مورد توجه اقتصادی و ترانزیتی بود. با همه اینها به نظر می‌رسد تجارت بین دو کشور تحت تأثیر نگاه مثبت طرفین در یک سال اخیر بوده، به طوری که در سال 1400 صادرات ایران به این کشور با رشد قابل ملاحظه 51 درصدی در وزن و 11 درصدی در ارزش مواجه شد. مجموع صادرات انجام شده به این کشور در سال گذشته 187 میلیون دلار بوده است. در سال‌جاری نیز هر چند ارزش کالاهای صادراتی به این کشور افت محدود 7 درصدی داشته اما میزان صادرات وزنی آن بیش از 30 درصد افزایش را نشان می‌دهد.