هنوز هیچ تحریمی لغو و یا کاهش نیافته اما صادرات نفت 45 درصد افزایش یافته است
رکوردشکنی صادرات پس از 3 سال
از زمان روی کارآمدن دولت رئیسی، چین روزانه از ایران چیزی حدود 700 تا یک میلیون بشکه نفت می‌خرد
40 درصدی صادرات نفت خام و میعانات گازی نسبت به ماه آخر دولت قبل، از اتفاقات مهم اقتصادی در سال نخست دولت سیزدهم به شمار میرود که در اوج تحریم‌های ظالمانه غرب رقم خورد. به این ترتیب که در ماه‌های نخست این دولت، صادرات نفت خام و میعانات گازی هر ماه بیشتر از ماه قبل بود و در نهایت از اواخر زمستان روی میانگین
40 درصد افزایش نسبت به ابتدای دولت به ثبات رسید.
طی یک سال اخیر، اگرچه آمار صادرات نفت کشور محرمانه بود و به صورت رسمی از سوی وزارت نفت و سایر نهادها اعلام نشد اما با آمار منابع ثانویه و گزارش‌های سازمان‌هایی مانند اوپک و مؤسساتی مانند مؤسسه ردیابی نفتکش کپلر تأیید شد و در نهایت رسانه‌های بین‌المللی از جمله رویترز می‌‌گویند که در این دولت عملاً تحریم‌های امریکا اثرگذاری مورد انتظار این کشور را نداشته و حتی فراتر از آن، خودتحریمی بوده است.
درباره این افزایش صادرات نفت با وجود تحریم‌ها خبرگزاری «رویترز» اواخر سال 1400 نوشت: «صادرات نفت ایران به بالاترین سطح از زمان تحریم رسیده است. منابع آگاه می‌‌گویند که صادرات نفت ایران در سال جاری میلادی برای اولین بار از زمان خروج ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸ بیش از یک میلیون بشکه در روز شده است.» این خبرگزاری چندی پیش نیز تأکید کرد: «ایران هنوز یک میلیون بشکه در روز نفت دیگر می‌‌تواند به عرضه خود به بازار بیفزاید. بازار برای حفظ تعادل و کاهش قیمت‌ها، به این بشکه‌های نفت نیاز دارد.»
چرا صادرات نفت افزایش یافت؟
این افزایش صادرات نفت خام و میعانات گازی در شرایطی که تحریم‌ها در اوج تاریخی خود قرار دارد، از طریق انعقاد قراردادهای جدید فروش، تمرکز بر بازارهای جدید صادراتی و بهره‌گیری از روش‌های متنوع فروش از جمله تهاتر رقم خورده است. دولت با استفاده از تمام ظرفیت‌ها به گونه‌ای اقدام کرد که نه تنها صادرات نفت کشور صفر و هدف امریکا محقق نشد، بلکه حتی بهبود برخی از شاخص‌ها اتفاق افتاد.
بر همین اساس، آمارهای وزارت نفت نشان میدهد که این وزارتخانه در سال گذشته ۱۰ درصد بالاتر از تعهدهای خود در بودجه را محقق کرده و از همین رو دولت کسری بودجه‌ای از محل درآمدهای نفتی در سال ۱۴۰۰ نداشته است. در این راستا بیش از ۱۹۰ هزار میلیارد تومان درآمدهای صادرات نفت خام و میعانات به خزانه در سال ۱۴۰۰ واریز شده که در مقایسه با رقم ۱۷ هزار میلیارد تومانی در سال ۱۳۹۹، رشد هزار و 117 درصدی داشته است. اگر افزایش درآمدهای نفتی در نیمه دوم سال ۱۴۰۰ نبود و دولت سیزدهم هم همچون دولت قبل برای رفع کسری بودجه خود ۱۹۰ هزار میلیارد تومان پایه پولی را افزایش می‌داد، با توجه به ضریب فزاینده ۷ برابری، در مجموع ۱۳۳۰ هزار میلیارد تومان نقدینگی جدید به اقتصاد کشور اضافه می‌شد که آثار تورمی وحشتناکی ایجاد میکرد، ضمن آنکه تسویه ۵۴ هزار میلیارد تومان از استقراض دولت قبل از بانک مرکزی توسط دولت رئیسی، سبب کاهش همین مقدار از حجم پایه پولی شد که به دنبال آن بر کنترل نقدینگی و تورم تأثیر گذاشته است.
یک مقام آگاه در وزارت نفت این رقم را تأیید میکند و به «ایران» میگوید: «صادرات نفت کشور اکنون فراتر از یک میلیون بشکه در روز است. اما ارائه ارقام دقیق امکانپذیر نیست. در این مدت افزایش درآمدهای نفتی ایران از افول بیشتر شاخص‌های اقتصادی ممانعت کرده است. توجه به این نکته ضروری است.»
اخیراً وزارت نفت در گزارشی نوشت: «در چند ماه اخیر افزایش فروش نفت و میعانات در کنار افزایش قیمت، کسری سنگین بودجه ۱۴۰۰ را جبران کرده و دست دولت را در مدیریت بازار ملتهب ارز، بازتر کرده است. چنان که دولت برای اولین بار در سال‌های اخیر برای اداره خود در ماه‌های نخست سال از بانک مرکزی تنخواه نگرفته است.»
تأیید میزان صادرات نفت در گزارش اوپک
در تازه‌ترین گزارش سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام، یعنی گزارش ماه اوت اوپک آمده است که ایران در ماه ژوئیه ۲ میلیون و ۵۵۸ هزار بشکه نفت خام تولید کرده است و میزان برآوردها ۱۱ هزار بشکه کمتر از ماه ژوئن (خردادماه- تیرماه) است اما همچنان میزان تخمینی تولید نفت ایران نشان میدهد که صادرات نفت کشور بیش از یک میلیون بشکه در روز است.
در این گزارش رقم پالایش و مصرف داخلی نفت خام کشور یک میلیون و 691 هزار بشکه برآورد شده است. با در نظر گرفتن این ارقام که البته توسط مقامات وزارت نفت نه رد و نه تأیید شده؛ میتوان گفت که منابع ثانویه، صادرات روزانه نفت خام ایران را رقمی در حدود 867 هزار بشکه تخمین می‌‌زنند. این رقم احتمالاً کمتر از تولید و صادرات ایران است زیرا نفت خام ایران به خاطر تحریم‌ها در بازار خاکستری به فروش می‌‌رسد، اما با احتساب این رقم و در نظرگرفتن اینکه صادرات میعانات گازی کشور در حدود 300 هزار بشکه در روز است، میتوان گفت که میزان صادرات نفت کشور (مجموع نفت خام و میعانات گازی) از یک میلیون بشکه در روز فراتر میرود.
در گزارش تیرماه این سازمان نیز اشاره شده است که ایران نیز از محل فروش نفت در سال ۲۰۲۱ افزون بر ۲۵ میلیارد و ۳۱۳ میلیون دلار درآمد کسب کرده است. درآمد ایران از محل فروش نفت در این سال نسبت به سال قبل از آن سه برابر شده است.
افزایش صادرات نفت در اخبار بین المللی
علاوه بر رویترز، «تانکرترکز» به‌عنوان شرکتی که تردد نفتکش‌ها را رصد میکند، در چند خبر مختلف تأکید کرده که ایران صادرات نفت خود را به بالای یک‌میلیون بشکه در روز رسانده است. این شرکت در بهمن 1400 گزارش داد که صادرات نفت ایران برای نخستین‌بار در سه سال گذشته، به بیش از یک میلیون بشکه در روز رسیده است.
«واشنگتن فری بیکن» نشریه محافظه‌کاران امریکا نیز در گزارشی با عنوان «ناوگان کشتی‌های ارواح» ایران، به افزایش قابل توجه صادرات نفت ایران و دو برابر شدن حمل نفت و فرآورده‌های نفتی ایران پرداخت.
اصطلاح «کشتی‌های ارواح» که پیش از این از سوی نشریات دیگری چون وال‌استریت ژورنال و رویترز نیز به‌کار رفته بود، واکنشی به اقدام‌های نفتکش‌های ایرانی برای دور زدن تحریم‌ها و حمل بار به اقصی نقاط جهان است، بدون اینکه شناسایی شوند.
«بلومبرگ» نیز در این رابطه با استناد به منابع ثانویه بازار از عبور صادرات نفت ایران از مرزهای شکست تحریم امریکا گزارش میدهد و عنوان میکند که صادرات نفت ایران نه تنها صفر نشد بلکه در اواخر سال 2021 میلادی از مرز 900 هزار بشکه در روز فراتر رفت. به این ترتیب رسانه‌های غربی نیز از رکورد شکنی صادرات نفت ایران طی ماه‌های اخیر گزارش می‌دهند.
چین بزرگترین مشتری نفت ایران
چین اگرچه در تمام این سال‌ها مشتری نفت ایران بوده اما در دولت سیزدهم حجم خرید نفت از ایران را به بالاترین رقم در تحریم رساند. این کشور با وجود تحریم‌های امریکا در سال‌های اخیر محموله‌های نفتی متعددی از ایران وارد کرده است که در برخی از ماه‌های اخیر، میزان واردات آن از ایران به بیش از 900 هزار بشکه در روز نیز رسید. از نگاه کارشناسان این اتفاق با بازارسازی از سوی وزارت نفت دولت سیزدهم رقم خورده است. البته از میان تمام این محموله‌ها تنها مبدأ 3 محموله به صورت رسمی ایران اعلام شده است.
در این رابطه، در ماه ژانویه 2022 گمرک چین آماری را در مورد واردات رسمی نفت از ایران منتشر کرد و به این ترتیب، رسماً نقض هرچند محدود تحریم‌های امریکا را تأیید کرد. این مسأله در رسانه‌های بین‌المللی به‌عنوان شکست تحریم‌های امریکا عنوان شد. اداره کل گمرک چین در اولین اطلاعیه رسمی واردات نفت ایران از دسامبر ۲۰۲۰، اعلام کرده بوده که این کشور در آخرین ماه سال گذشته میلادی ۲۶۰۳۱۲ تن نفت خام از ایران خریداری کرده‌است. در همین حال، آخرین محموله وارداتی متعلق به اردیبهشت ماه (مه 2022) است. این محموله شامل حدود دو میلیون بشکه نفت ایران می‌شد و سومین محموله بزرگ نفتی بود که چین اعلام کرد از ماه دسامبر از ایران خریداری کرده است.
اما به گزارش خبرگزاری رویترز، سهم واردات غیررسمی نفت ایران به چین حدود ۷ درصد از کل واردات نفت خام چین برآورد میشود. برمبنای همان داده‌های اداره کل گمرک چین، در ماه ژوئن این کشور روزانه 8.83 میلیون بشکه در روز نفت وارد کرده است. 7 درصد این عدد بیش از 618 هزار بشکه میشود. این حداقل واردات نفت چین از ایران است و بر همین مبنا رویترز عنوان میکند که ایران روزانه حدود 700 هزار تا 900 هزار بشکه نفت به چین صادر میکند.
در مورد دیگر، مؤسسه کپلر، میانگین صادرات نفت ایران به چین در این دولت را ۶۱۷ هزار بشکه در روز عنوان و اذعان میکند «صادرات نفت ایران به چین از اول ژوئن تا ۱۹ ژوئن به طور متوسط به ۹۶۱ هزار بشکه در روز بوده است.»
محمدصادق جوکار، رئیس مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی وزارت نفت درباره این بازارسازی نفت توضیح میدهد: «الگوی فروش نفت ایران در دولت یازدهم و دوازدهم همانند الگوی قرن بیستمی بود، با بازگشت تحریم‌ها با کاهش صادرات نفت مواجه شدیم، الگوی قرن بیستمی یعنی اینکه متولیان امر در وزارت نفت همچنان فکر می‌کردند دست برتر با عرضه‌کنندگان است درحالی که معادلات بازار نفت تغییر کرده بود. بازارسازی برای فروش نفت ایران بدین معناست که موضوع تحریم از موضوع دوجانبه امریکا و ایران به موضوع مورد دغدغه کشور طرف ثالث در تعاملات نفتی ایران تبدیل شود. بدین صورت بازار فروش نفت ایران اثر‌پذیری حداقلی از بازگشت تحریم‌ها داشته و تداوم یابد.»
نفت ایران و هنر خنثی‌سازی تحریم‌ها
فعالان بازار و همین طور کارشناسان بین‌المللی، افزایش سهم ایران از بازار جهانی نفت خام در دولت سیزدهم را یک اتفاق مهم میدانند. در این خصوص، ممدوح سلامه اقتصاددان بین‌المللی نفت و استاد اقتصاد انرژی دانشگاه تجارت ESCP اروپا، لندن به «ایران» میگوید: «گزارش‌های مختلفی از میزان صادرات نفت ایران در شرایط کنونی وجود دارد؛ مبنی بر اینکه ایران ممکن است تا ۱.۵ میلیون بشکه در روز نیز نفت صادر کند که دو سوم آن بر خلاف تحریم‌های امریکا به کشور چین میرود. در واقع، ایران هنر کاهش اثرات نامطلوب تحریم‌ها و خنثی‌سازی آنها را به کمال رسانده است.»
فریدون برکشلی، رئیس دفتر مطالعات انرژی وین، در این زمینه به «ایران» میگوید: «منابع ثانویه، اکنون میزان صادرات نفت خام و میعانات گازی ایران را 1.2 میلیون بشکه در روز اعلام می‌کنند.»
در دولت سیزدهم نه تنها تولید و صادرات نفت افزایش داشته؛ بلکه درآمدهای نفتی نیز رشد داشته است. به طوری که وزیر نفت میگوید: «درآمد نفتی کشور در سال 1400 حدود 2.5 برابر درآمدهای نفتی سال 1399 بود.»
تداوم درآمدهای نفتی
پس از شروع بحران اوکراین و افزایش صادرات نفت روسیه به آسیا، این گمانه زنی‌ها پیش آمد که ممکن است چین بازار نفت ایران را گرفته باشد. اما مقامات آگاه در وزارت نفت میانگین ماهانه صادرات نفت کشور را همچنان 40 درصد بالاتر از ابتدای دولت میدانند و می‌‌گویند که ایران بازار خود را در آسیا به ویژه چین از دست نداده است و اساساً بازار ایران و روسیه در چین چندان همپوشانی ندارد. پایداری افزایش 40 درصدی صادرات نفت ایران از آذرماه پارسال رقم خورده است.
سخنگوی انرژی مجلس شورای اسلامی نیز در این رابطه میگوید: «اگرچه آمارهای دقیق صادرات نفت و میزان درآمدهای نفتی در اختیار نهادهایی مانند وزارت نفت و بانک مرکزی است اما در جلساتی که خدمت آقایان وزارت نفت بوده‌ایم و گزارش‌هایی که دریافت کرده‌ایم نشان میدهد که در ماه‌های اخیر نه تنها کاهش درآمدهای نفتی رخ نداده بلکه افزایش درآمدهای نفتی را نیز داشته‌ایم. بخش قابل توجهی از این افزایش درآمدها مربوط به حجم صادرات نفت است، البته افزایش قیمت جهانی نفت نیز در ارزآوری این بخش بی تأثیر نبوده است اما گزارش‌ها نشان میدهد که در ماه‌های اخیر کاهش فروش نفت نیز رقم نخورده است و همچنان حجم فروش نفت کشور بالاتر از روزهای ابتدایی دولت است.»
مصطفی نخعی در گفت‌وگو با «ایران» ادامه میدهد: «در این مدت شرایط فروش نفت تسهیل شده؛ تجربه فروش نفت در دوران تحریم افزایش پیدا کرده است و ما تا اندازه‌ای راه‌های خنثی‌سازی تحریم‌ها را یاد گرفته‌ایم. از این رو سیاست صفر کردن صادرات نفت ایران نیز که دشمن بر آن تأکید میکرد، نه تنها شکست خورد، بلکه در بازار نفت رقابتی امروز با وجود شدیدترین تحریم‌ها بازهم می‌‌توانیم نفت بفروشیم.»
او با اشاره به تسهیل فروش نفت در این دور از تحریم‌های بی سابقه، عنوان میکند: «این امر دلایل متعددی از جمله شیوه بازاریابی شرکت ملی نفت دارد. ضمن آنکه ایران یکی از بازیگران مهم در بازار و مجامعی مانند اوپک است و بسیاری از پالایشگاه‌های جهان ساختار خود را براساس مؤلفه‌های نفت ایران تعریف کرده‌اند.»
این نماینده مجلس شورای اسلامی درباره تحقق بودجه نفتی 1401 نیز اذعان میکند: «فکر می‌‌کنم این اتفاق براحتی در سال جاری می‌‌افتد و اگر همین شرایط فروش و ارزآوری نفتی را داشته باشیم، بخش نفتی بودجه 1401 محقق میشود. با توجه به دیپلماسی فعال انرژی طی ماه‌های اخیر، اگر بتوانیم نقش فعال‌تری را در بازار نفت ایفا کنیم و بازارهای متنوع‌تری را به دست بیاوریم، حتی بیش از ارقام آمده در بودجه محقق خواهد شد.»
در همین حال براساس آمارهای منتشر شده سازمان برنامه و بودجه درآمدهای نفتی دولت در چهارماهه نخست امسال حدود 480 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل افزایش پیدا کرده و به رقم ۶۵ هزار میلیارد تومان رسیده است.
احیای ظرفیت تولید نفت کشور
در همین حال، با توجه به اقدامات انجام شده میتوان اذعان کرد هر زمان تقاضای بیشتری برای نفت کشور ایجاد شود و یا تحریم‌های ظالمانه لغو شد، نفت بیشتری را به میتوان بازار عرضه کرد. در این راستا، با انجام اقدام‌های مؤثر در میدان‌های نفتی، خشکی و دریایی، حفاری چاه‌های جدید، تعمیر چاه‌ها و تعمیرات، بازسازی و نوسازی تأسیسات، مراکز جمع‌آوری نفت، ظرفیت کنونی تولید نفت به پیش از تحریم‌ها یعنی به رقم روزانه بیش از ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه نفت رسیده است و اکنون حتی برای تولید این مقدار نفت مشکلی وجود ندارد.
البته ظرفیت تولید با تولید فرق دارد و در اصل ظرفیت نشان‌دهنده توان تولید است اما بیش از 1800 اقدام عملیاتی در چاه‌های نفتی توسط متخصصان شرکت ملی نفت ایران و انجام بیش از 250 کار مربوط به تعمیرات اساسی از جمله تأسیسات سرچاهی و تعمیرات اساسی مربوط به تأسیسات سطح‌الارضی و هزینه کرد حدود 500 میلیون دلار در این زمینه، این فرصت را فراهم کرده که در صورت نیاز افزایش تولید نفت اعمال شود. بخش قابل توجهی از این هزینه‌ها صرف نگهداشت توان تولید شد که در سند تحول دولت و برنامه‌های دستگاه بر آن تأکید شده است.
اکنون در پایان سال نخست دولت سیزدهم، صادرات نفت کشور از ابتدای آن و حتی از 3 سال قبل از شروع دولت سیزدهم بالاتر، ظرفیت تولید نفت در اوج در یک دهه اخیر و درآمدهای نفتی نیز 3 تا 4 برابر سال 2020 میلادی است. در همین حال، برای جذب 80 میلیارد دلار سرمایه در صنعت نفت تفاهمنامه و قرارداد امضا شده است که به نتیجه رسیدن آنها تحولی در این صنعت رقم خواهد زد. این رقم نیمی از منابع مالی مورد نیاز صنعت نفت است. این موارد به نوعی نتیجه فعال شدن دیپلماسی انرژی در این دولت نیز محسوب میشود.