در گفت‌و‌گو با معاون امور مهندسی، پژوهشی و فناوری وزارت نفت مطرح شد
معرفی بیش از 10 هزار میلیارد تومان طرح دانش‌بنیان به وزارت اقتصاد
در راستای فرامین رهبری و توجه ویژه ایشان به رشد و پیشرفت تولید دانش بنیان، یکی از موضوعاتی که به صورت جدی در دستور کار دولت سیزدهم قرار گرفت؛ حمایت از شرکت‌های دانش بنیان و استفاده از دانش فنی جوانان ایرانی در بهره‌وری تولیدات داخلی بوده است. در این راستا تشویق نخبگان و دانشمندان به نوآوری، تولید تجهیزات، کالاها و نرم‌افزارها، می‌تواند کشور را در هنگامه تحریم‌ها به خودکفایی و استقلال برساند و تولید ملی نیز رونق یابد. لذا دولت و سازمان‌های دولتی از جمله وزارت نفت، بنا بر سیاست‌های کلی نظام مکلف به حمایت از شرکت‌های دانش بنیان شده‌اند. برای پیگیری چند و چون اقدامات صورت گرفته وزارت نفت در خصوص تقویت دانش بنیان‌ها، با وحیدرضا زیدی‌فرد، معاون امور مهندسی، پژوهشی و فناوری وزارت نفت به گفت‌و‌گو نشستیم که شرح آن از نظر می‌گذرد:
میزان توجه به دانش بنیان‌ها و ساخت داخل و وضعیت بومی‌سازی صنعت نفت در یک‌سال گذشته چگونه بوده و این وزارتخانه در خصوص طرح‌های مذکور چه اقداماتی را در دستور کار دارد؟
وزارت نفت در یک سال گذشته طرح‌های مهمی را در خصوص تقویت تولیدات داخلی پیگیری کرده که هرچند به نتیجه رسیدن این طرح‌ها با فراز و فرودهای بسیاری همراه بوده است اما این وزارتخانه توانسته است با این اقدامات در شرایط تحریمی سال‌های گذشته مبارزه کند و در این شرایط روند تولیدات و اجرای طرح‌های توسعه‌ای خود را ادامه دهد.
روند موفقیت‌آمیزی که وزارت نفت از طریق اکتساب فناوری و توسعه ساخت داخل به آن نائل شده است و اکنون می توان ادعا کرد که طیف وسیعی از کالاها و خدمات مورد نیاز صنعت نفت توسط شرکت‌های داخلی تأمین می‌شوند و بسیاری از پروژه‌ها که در سال‌های قبل توسط شرکت‌های خارجی مدیریت و اجرا می‌شد، در حال حاضر به شرکت‌های داخلی سپرده شده است. آمار نشان می‌دهد، بسیاری از سازندگان صنعت نفت شرکت‌های دانش بنیان هستند و می‌توان ادعا کرد که بخش عمده بازار در اختیار شرکت‌های دانش بنیان است. باید توجه داشت که در حال حاضر دنیا به سمت شرکت‌های ارائه‌دهنده راه حل‌های جامع (total solution provider) حرکت می‌کند، لذا باید توجه کرد که با هم افزایی جوانه‌های کوچک، درخت‌های تنومندی ایجاد شود که بتوانند در توفان‌های تجاری سرپا بمانند.
مشخصاً این رویکردها نیازمند اصلاح و مدیریت و فرهنگ‌سازی بوده و صنعت نفت برای رسیدن به یک رشد پایدار در ایران نیازمند شرکت‌های بزرگ و کارآمد در حوزه ارائه کالا و خدمات است.
به منظور ایجاد اشتغال با تکیه بر دانش‌بنیان کردن صنعت نفت در رسته‌های اولویت‌دار وزارت نفت و با هدف کمک به تأمین داخلی تجهیزات مورد نیاز، پیاده‌سازی طرح‌های توسعه‌ای اشتغال آفرین و تولید بار اول، دستورالعمل بند (الف) تبصره (18) قانون بودجه سال 1400 تدوین شده است، که برای معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری به عنوان متولی امر و دبیر کارگروه توسعه اشتغال و همچنین ارائه تسهیلات به متقاضیان، وظایفی در نظر گرفته شده است. در این راستا، وزارت نفت طی دو نوبت فراخوان (نوبت اول: بهمن ماه 1400 و نوبت دوم: اردیبهشت ماه 1401) از کلیه شرکت‌های فناور، نوآور، خلاق و دانش بنیان دعوت کرد جهت استفاده از این تسهیلات، پروژه‌های پیشنهادی خود را ذیل هر یک از رسته‌های اولویت‌دار (بهینه‌سازی مصرف انرژی، تحول دیجیتال در صنعت نفت، افزایش ضریب بازیافت از طریق احیای چاه‌های غیرفعال و کم بازده و سایر راهکارها، فلرینگ و بازیابی گازهای همراه نفت، ساخت بار اول محصولات استراتژیک و تولید کالاهای دانش بنیان صنعت نفت، تکمیل زنجیره ارزش صنایع پایین دستی نفت، گاز و پتروشیمی) در سامانه صندوق پژوهش و فناوری صنعت نفت ثبت کنند که تعداد 204 درخواست در نوبت اول فراخوان و تعداد 151 درخواست در نوبت دوم به ثبت رسیده و کل مبلغ درخواست‌های ثبت شده معادل 381 هزار و 305 میلیارد ریال بوده که مبلغ نهایی درخواست‌های ثبت شده، پس از اصلاح در نظر گرفتن سقف هر رسته، به 265 هزار و 627 میلیارد ریال رسیده است.
در ادامه و پس از برگزاری جلسات متعدد توسط کارگروه توسعه اشتغال وزارت نفت و بررسی و اعتبار سنجی مدارک و درخواست‌های به ثبت رسیده از سوی شرکت‌های متقاضی، تعداد 179 طرح به مبلغ 103 هزار و 653 میلیارد ریال مورد تأیید کارگروه قرار گرفت و برای اخذ تأییدات استانی به معاونت سیاستگذاری اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی اعلام شده‌اند. همچنین طرح‌های تأیید شده با در نظر گرفتن منابع موجود در بانک‌های عامل دارای قرارداد با وزارت نفت (ملت، ملی، تجارت و توسعه صادرات)، به منظور انجام ارزیابی‌های اولیه به این بانک‌ها معرفی شدند و در حال حاضر 33 طرح مجموعاً با مبلغ 29 هزار و 425 میلیارد ریال به تأیید کمیته‌های استانی رسیده و نامه معرفی نهایی آنها به بانک‌های عامل نیز ارسال شده است.
درخصوص توسعه بومی‌سازی نیز وزارت نفت تلاش می‌کند تسلط خود بر واردات کالای صنعت نفت را افزایش دهد، لذا هر کالایی که سازنده داخلی بتواند بسازد و جلوی واردات آن گرفته شود، منجر به توسعه ساخت داخل می‌شود. لازم به ذکر است که در حال حاضر دو گروه از کالاها بومی‌سازی نشده اند: اول کالاهایی که به دلیل مقیاس محدود بازار ایران تولید آن در داخل مقرون به صرفه نیست و دوم برخی از کالاهایی که دارای سیستم‌های پیچیده هستند و از حساسیت بالایی برخوردارند که سیاست وزارت نفت در این حوزه‌ها، تکیه بر توان داخلی است.
این وزارتخانه در خصوص صادرات خدمات فنی و مهندسی چه طرح‌هایی را به اجرا درآورده است؟
زیست بوم ساخت تجهیزات صنعت نفت ایران به قدری رشد کرده که رویکردهای صادراتی خدمات و تجهیزات به یک ضرورت تبدیل شده است.
آنچه مشخص است، اگر نتوانیم به سمت بازارهای خارجی پیشروی کنیم رشد شرکت‌ها مطلوب نخواهد بود. البته باید توجه داشت اصل موضوع در صادرات، خود شرکت‌های سازنده و ارائه دهنده خدمات نفت و گاز هستند، حکمرانی و بطور اخص وزارت نفت تلاش می‌کند تا در این زمینه بستر‌سازی و تسهیل‌گری صورت پذیرد که در این راستا تلاش‌های خوبی برای حضور در کشورهای حوزه امریکای لاتین، تاجیکستان، نیجریه، سوریه و عراق صورت گرفته است.
در این زمینه کارگروه صادرات خدمات فنی و مهندسی با محوریت معاونت مهندسی، پژوهشی و فناوری وزارت نفت و حضور فعال نمایندگان امور بین‌الملل وزارت نفت، نمایندگان چهار شرکت اصلی این وزارتخانه و نمایندگان انجمن صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی تشکیل شده و جلسات آن به طور مستمر برگزار و موضوعات پیگیری می‌شود.
سازندگان ما نیز اقداماتی در جهت صادرات انجام داده‌اند که این امر نیازمند شبکه سازی، اشتراک تجربیات و اطلاعات و اقدامات تعاونی در حوزه بازاریابی و فروش است. همچنین وزارت نفت با استفاده از اهرم اعتبار، روابط بین‌الملل، ارتباطات تجاری و مشاوره‌های فنی و حقوقی، شبکه‌سازی با سایر ارکان حکمرانی، تسهیل کسب اعتبارات مالی برای صادرکنندگان کالا و خدمات حوزه نفت و گاز تلاش می‌کند تا در بازارسازی و حضور مؤثر سازندگان و ارائه‌کنندگان خدمات نقش مؤثری ایفا کند.
وزارت نفت در خصوص برنامه ساخت پارک‌های گوگردی تا چه اندازه به اهداف مشخص شده دست یافته است؟
گوگرد به‌عنوان یک محصول جانبی در برخی پالایشگاه‌های نفت و گاز و واحدهای تولیدی پتروشیمی، در فرایند شیرین‌سازی نفت، گاز و میعانات گازی تولید می‌شود. به دلیل گزارش دستگاه‌های نظارتی در خصوص مشکلات فعلی و آتی گوگرد، مشکلات تولید و محدودیت‌های ذخیره‌سازی و تشدید این مشکلات با راه‌اندازی فازهای جدید، همچنین مکاتبات ذینفعان در خصوص رفع مشکلات گوگرد، موضوع گوگرد و مطالعات آینده آن در کشور، توسط این معاونت مطرح شده است.
چالش‌های بخش تولید (کیفیت پایین گوگرد تولیدی در مقایسه با رقبا، قابل توجه نبودن قیمت گوگرد در مقابل سایر فرآورده‌های نفتی و گازی)، چالش‌های انتقال گوگرد (به‌کارگیری روش‌های غیراستاندارد حمل و نقل گوگرد و ریزش گوگرد در فرایند انتقال، کمبود یا نبود ماشین‌های مخصوص حمل گوگرد مذاب داخل کشور، ناکافی بودن استانداردهای الزام‌آور ملی در رابطه با آلودگی‌های زیست محیطی در اثر انتقال گوگرد، رعایت حداقلی اصول HSE و امکان به مخاطره افتادن سلامت کارکنان بارگیری در انتقال گوگرد)، از جمله چالش‌های مطرح شده در حوزه گوگرد بوده که این موارد باعث تعریف طرحی در حوزه مطالعات آینده‌نگاری فناوری‌های گوگرد پایه در این معاونت شده است.
پس از جلسات کارفرمایی تدوین نقشه راه و سند جامع مدیریت و توسعه یکپارچه زنجیره گوگرد و ارزش افزوده آن در راستای مدیریت گوگرد و حل مشکلات موجود در کل زنجیره تولید، انبارش، حمل و نقل، بازاریابی، صادرات و مسائل مربوط به‌ایمنی، بهداشت و محیط زیست به شرکت ملی گاز واگذار شده و آن شرکت نیز با همکاری این معاونت و مشاور متخصص سند مزبور را در فاصله زمانی سال 1398 تا 1400 تهیه کردند.
در ادامه پیرو افتتاح پارک گوگردی گنبدلی (یادمان شهید حاج قاسم سلیمانی) در پالایشگاه گازی منطقه سرخس توسط ریاست محترم جمهور موارد دیگری نیز در دست اقدام قرار گرفت که در ادامه به آن اشاره می‌شود.
گاز خوراک پالایشگاه گاز شهید هاشمی‌نژاد جزو یکی از ترش‌ترین گازهای تولیدی ایران است که با توجه به محدودیت مصرف گوگرد در داخل کشور، این پالایشگاه در سنوات گذشته با مشکل ذخیره‌سازی گوگرد کلوخه مواجه شده که سبب ایجاد مشکلات ایمنی و زیست محیطی متعدد شده است. از این رو، در آن زمان این شرکت مجبور بود گوگرد کلوخه خود را به صورت خام و فله‌ای با هزینه حمل به بندرعباس منتقل و از آنجا به کشورهای هند و چین صادر کند تا در آنجا به کودهای گوگردی تبدیل شده و مجدداً بخش عمده‌ای از آن با قیمت بالاتر به کشور برگردد. برای حل مشکل مازاد گوگرد موجود در پالایشگاه گاز شهید هاشمی‌نژاد و نیز ایجاد ارزش افزوده از این محصول ارزشمند، به اتکای پیشنهاد ارائه شده توسط شرکت‌های دانش‌بنیان، این پالایشگاه طی یک مزایده اقدام به فروش قریب به ۳۰۰ هزار تن در سال گوگرد به صورت مذاب به بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری و احداث کارخانه‌های تبدیل گوگرد مذاب به محصولات با ارزش افزوده بیشتر در زمین پالایشگاه گازی سرخس کرد. با بهره‌برداری از این کارخانه‌ها، هم‌اکنون گوگرد تولیدی پالایشگاه گاز شهید هاشمی‌نژاد سرخس به ترتیب به گوگرد دانه‌بندی شده ارزش افزوده، کود بنتونیتی با سه برابر ارزش افزوده و گوگرد میکرونیزه با ۸ برابر ارزش افزوده نسبت به گوگرد خام تبدیل شده و بخش قابل توجهی از نیازهای داخلی کشور (از جمله نیاز وزارت جهاد کشاورزی) که پیش از این وارد می‌شد، توسط این شرکت‌ها تأمین می‌شود. در حال حاضر، پالایشگاه گاز شهید هاشمی‌نژاد سرخس علاوه بر تأمین مستمر و پایدار گوگرد به عنوان ماده اولیه و اختصاص بالغ بر ۶ هکتار از زمین خود به این طرح‌ها، زیرساخت‌هایی چون یوتیلیتی و بخار را برای تولید گوگرد مذاب در اختیار کارخانه‌های یاد شده قرار داده است که با احداث کارخانه‌ها در زمین پالایشگاه، برای خرد کردن و انتقال گوگرد صرفه‌جویی بسیاری انجام شده است.
طراحی و ساخت واحدهای فوق الذکر پیش از این توسط شرکت‌های آلمانی انجام می‌شده ولی در حال حاضر این فناوری توسط شرکت‌های دانش بنیان داخلی بومی‌سازی شده است. همچنین در این طرح‌ها علاوه بر استفاده 100 درصد از تجهیزات داخلی، بالغ بر ۳۰۰ نفر اشتغال مستقیم و غیرمستقیم در منطقه محروم و مرزی سرخس ایجاد شده است. در برنامه توسعه این پارک مقرر گردیده با مشارکت بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان، با استفاده از حدود 5/4 میلیون تن گوگرد تولیدی کشور ترکمنستان که در مجاورت مرز سرخس قرار دارد، در این پارک حداقل ۱۵ کارخانه با دانش فنی بومی شده، برای تبدیل گوگرد به کود بنتونیتی، گوگرد میکرونیزه، گوگرد مایع، کود گوگردی وسایر محصولات با ارزش افزوده بیشتر احداث شود و با تکمیل طرح‌های فوق، سرخس به هاب گوگردی منطقه خاورمیانه تبدیل خواهد شد. این امر علاوه بر درآمدزایی و تأمین نیازهای بخش کشاورزی کشور، سبب اشتغال‌زایی قابل توجهی در آن منطقه محروم خواهد شد.
همچنین با عنایت به حجم قابل توجه گوگرد تولیدی در پالایشگاه‌های گاز پارس جنوبی و خام‌فروشی آن به صورت فله، با برنامه‌ریزی صورت گرفته مقرر شده در پارس جنوبی نیز با بهره‌گیری از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان یک پارک گوگردی در آن منطقه احداث شود.