بررسی آماری و تحلیلی استراتژی دولت سیزدهم در نگاه به کشورهای منطقه:
به سمت همسایه
همسایه‌محوری جواب داد
در حالی‌که در هشت سال دولت‌های یازدهم و دوازدهم به‌واسطه تکیه دولتمردان به برجام و غرب، ظرفیت بزرگ تجارت با کشورهای همسایه مغفول مانده بود؛ با قرار گرفتن کشورهای همسایه در اولویت دیپلماسی اقتصادی ایران در دولت سیزدهم، شاهد تغییر مسیر بزرگ در این بخش هستیم.
این روند خصوصاً در سال‌های پایانی دولت تدبیر و امید که با روی کار آمدن ترامپ همراه بود و منطق حکم می‌کرد ایران با همسایگانی که روابط دیرینه‌ای با آنان دارد روابط خود را بیش از پیش توسعه دهد نیز تغییر نکرد. انتظار این بود که با خروج امریکایی‌ها از برجام، دولت سیاستی نزدیک‌تر به همسایگان را دنبال کند و شرکای سنتی خود را در بحبوحه فشارهای واشنگتن به تهران حفظ کند. با این حال، دولت وقت تمایلی به اصلاح نگاه از غرب به منطقه نداشت. آمارهای منتشرشده از رفت‌وآمدهای سیاسی دولت روحانی نشان می‌دهد، دولت وقت همسایگان را نادیده گرفته است. بی‌توجهی به ظرفیت کشورهای همسایه در حالی رخ می‌داد که براساس سند چشم‌انداز افق 1404، ایران باید با کشورهای همسایه خود بالاترین سطح روابط سیاسی - اقتصادی را برقرار می‌کرد. حضور نیافتن در کشورهایی مانند امارات و تقلیل روابط با این کشور در تهران را شاید بتوان نقطه اوج ناکارآمدی دستگاه دیپلماسی کشور و بی‌توجهی به همسایگان دانست. براساس گزارش گمرک ایران، تراز تجاری در دولت حسن روحانی از نزدیک به 31 میلیارد دلار در ابتدای دوره فعالیت دولت یازدهم به کمی بیش از 3 میلیارد دلار در پایان دوره دوازدهم کاهش یافت؛ کاهشی شدید که دود آن به چشم مردم رفت.وضعیت اسفبار ارتباط با همسایگان به‌گونه‌ای بود که بازارچه‌های مرزی که روزگاری محل رفت‌وآمد تجار و بازرگانان و نیز محلی برای دیدارها و رایزنی‌های سیاسی میان مقامات محلی ایرانی و طرف‌های خارجی بود، یکی پس از دیگری تعطیل می‌شدند. پیامد این تعطیلی‌ها، بیکاری گسترده و ایجاد ناامنی در مناطق مرزی کشور شد. اما پس از انتخابات و با روی کارآمدن دولت سیزدهم، تاجیکستان نخستین مقصد سفر خارجی آیت‌الله رئیسی شد. سفری که پای ایران را به اجلاس شانگهای و به‌تبع آن، ورود اقتصاد کشور به بازار بکر کشورهای عضو این پیمان باز کرد. رئیسی اما به روسیه، ترکمنستان، قطر، عمان و برای بار دوم به ترکمنستان برای شرکت در اجلاس رؤسای کشورهای ضامن آستانه سفر کرد. رهاورد این سفرها زود خود را نشان داد. دولت امارات که 7 سال در حد کاردار فعالیت سیاسی داشت، سفیر خود را راهی تهران کرد.
جزئیات تجارت ایران با همسایگان در سال 1400
تجارت ایران با همسایگان در سال ۱۴۰۰ با رشد ۲۳ درصدی در وزن و ۴۳ درصدی در ارزش به بیش از ۱۰۰ میلیون تن کالا و به ارزش ۵۱.۹ میلیارد دلار بود.
برپایه این گزارش، یکصد میلیون و 131 هزار تن کالا به ارزش 51 میلیارد و 875 میلیون دلار در سال 1400 بین ایران و 15 کشور همسایه تبادل شد که 75 میلیون و 445 هزار تن به ارزش 26 میلیارد و 29 میلیون دلار سهم صادرات ایران به این کشورها و 24 میلیون و 686 هزار تن به ارزش 25 میلیارد و 846 میلیون دلار نیز سهم واردات بوده است. در سال گذشته با افزایش 12 درصدی در وزن و 29 درصدی در ارزش کالاهای صادراتی به کشورهای همسایه همراه بودیم و در واردات نیز رشد 68 درصدی در وزن و 60 درصدی در ارزش را شاهدیم.در خصوص میزان صادرات به کشورهای همسایه عراق با 8.9 میلیارد دلار و رشد 21 درصدی، ترکیه با 6.1 میلیارد دلار و رشد 141 درصدی، امارات با 4.9 میلیارد دلار و کاهش 8 درصدی، افغانستان با 1.8 میلیارد دلار و کاهش 20 درصدی و پاکستان با 1.3 میلیارد دلار و رشد 24 درصدی پنج مقصد اول کالاهای صادراتی ایران به 15 کشور همسایه در سال 1400 بودند.
داده‌های اعلام شده از سوی گمرک همچنین نشان‌دهنده آن است که عمان با 716 میلیون دلار و رشد 63 درصدی، روسیه با 579 میلیون دلار و رشد 15درصدی، جمهوری آذربایجان با 565 میلیون دلار و رشد 11 درصدی، ترکمنستان با 335 میلیون دلار و رشد 144 درصدی، ارمنستان با 304 میلیون دلار (بدون تغییر)، قزاقستان با 187 میلیون دلار و رشد 11 درصدی، کویت با 158 میلیون دلار و رشد 2 درصدی، قطر با 134 میلیون دلار و کاهش 20 درصدی، بحرین با 10 میلیون دلار و رشد 15 درصدی و عربستان با 41.4هزار دلار، 10 مقصد بعدی صادرات کالاهای ایرانی به کشورهای همسایه بوده‌اند.
پنج کشور فروشنده کالا به ایران
در زمینه میزان واردات از هر کدام از کشورهای همسایه نیز امارات با 16.5 میلیارد دلار و رشد 69 درصدی، ترکیه با 5.3 میلیارد دلار و رشد 20 درصدی، روسیه با 1.7 میلیارد دلار و رشد 54 درصدی، عراق با 1.2 میلیارد دلار و رشد 790 درصدی و عمان با 619 میلیون دلار و رشد 43 درصدی، پنج کشور طرف معامله با ایران برای تأمین نیازهای کشور در بین همسایگان در سال 1400 بودند.
از سوی دیگر با توجه به آمار اعلام شده پاکستان با 312 میلیون دلار، قزاقستان با 78 میلیون دلار، آذربایجان با 42.6 میلیون دلار، ترکمنستان با 33.3 میلیون دلار، افغانستان با 21.1 میلیون دلار، ارمنستان با 20.2 میلیون دلار، کویت با 14.8 میلیون دلار، قطر با 9.6 میلیون دلار و بحرین با 1.5 میلیون دلار به ترتیب 10 کشور دیگر همسایه، برای تأمین کالاهای مورد نیاز برای کشورمان در سال 1400 بودند.
تجارت 24 میلیارد دلاری در نیمه 1401
آمارهای جدید گمرک ایران نشان می‌دهد که تجارت ایران با همسایگان در نیمه نخست امسال از مرز 24 میلیارد دلار گذشته است. از این رقم 12.3 میلیارد دلار به صادرات ایران و 11.8 میلیارد دلار به واردات از این کشورها مربوط می‌شود. بدین‌ترتیب در شش ماهه سال‌جاری، تراز تجاری با 15 کشور همسایه نزدیک به 500 میلیون دلار (457 میلیون دلار) مثبت بوده است. بررسی میزان صادرات و واردات با کشورهای همسایه ایران در این دوره گویای این است که تراز تجاری ایران با 10 کشور از مجموع 15 کشور مثبت بوده است. سیاست همگرایی ایران با کشورهای منطقه بویژه همسایگان در دولت سیزدهم موجب شده به موازات تلاش برای افزایش تولید در کشور، رشد تجارت با همه کشورها بخصوص همسایگان را شاهد باشیم.
رشد 7 درصدی تجارت با همسایگان
در نیمه نخست امسال 38 میلیون و 560 هزار تن کالا به ارزش 24 میلیارد و 198 میلیون دلار بین ایران و 15 کشور همسایه ایران مبادله شده که نسبت به نیمه نخست سال قبل از لحاظ ارزش 7 درصد رشد داشته است. با وجود رشد 7 درصدی در ارزش تجارت غیرنفتی کشور با کشورهای همسایه، شاهد کاهش 18 درصدی در وزن کالاهای مبادله شده هستیم. این در حالی است که در مدت مشابه پارسال، ارزش تجارت غیرنفتی ایران با همسایگان 22 میلیارد و 614 میلیون دلار بوده است.
افزایش یک میلیارد دلاری صادرات
برپایه تازه‌ترین آمارهای گمرک ایران، صادرات ایران در نیمه نخست امسال در مقایسه با مدت مشابه سال قبل بیش از یک میلیارد دلار افزایش داشته است. صادرات 6 ماهه به کشورهای همسایه 29 میلیون و 280 هزار تن به ارزش 12 میلیارد و 327 میلیون و 304 هزار و 446 دلار بوده که با کاهش 19 درصدی در وزن و با رشد 10 درصدی ارزش همراه بوده است. اطلاعات نشان می‌دهد که ارزش صادرات ایران به این کشورها درشش ماهه نخست سال گذشته، 11 میلیارد و 286 میلیون دلار بوده که یک میلیارد دلار کمتر از امسال است.
رشد 4.4 درصدی واردات
براساس این گزارش، واردات از همسایگان در این مدت نیز 9 میلیون و 320 هزار تن کالا به ارزش 11 میلیارد و 870 میلیون و 567 هزار و 355 دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل 14 درصد در وزن کاهش و 4.4 درصد در ارزش افزایش داشته است. در نیمه نخست پارسال، ارزش کالاهای وارداتی از این 15 کشور 11 میلیارد و 369 میلیون دلار بوده است.
رکوردشکنی صادرات به عربستان
در شش ماهه امسال، صادرات ایران به 15 کشور همسایه با ارزش 12.3 میلیارد دلار برای اکثر این کشورها با رشد همراه بوده به‌طوری که ارزش صادرات ایران به 11 کشور همسایه بین 3 تا 500 درصد بیشتر شده است. در این میان بیشترین میزان رشد در صادرات مربوط به عربستان با رشد 532 درصدی است.
طبق اطلاعات ارائه شده، عراق با 9 میلیون و 866 هزار تن به ارزش 3 میلیارد و 382 میلیون دلار در رتبه نخست واردکنندگان کالاهای ایرانی قرارداشته که البته با کاهش 12 درصدی همراه بوده است. پس از آن امارات با 5 میلیون و 721 هزار تن به ارزش 3 میلیارد و 112 میلیون دلار قرار دارد که این رقم 39 درصد بیشتر شده است. همچنین ترکیه با 4 میلیون و 106 تن به ارزش 2 میلیارد و 626 میلیون دلار (رشد 14 درصدی)، افغانستان با یک میلیون و 582 هزار تن به ارزش 792 میلیون دلار (کاهش 21 درصدی) و پاکستان با یک میلیون و 315 هزار تن به ارزش 561 میلیون دلار (رشد 3 درصدی)، پنج مقصد اول صادرات کالاهای ایرانی به کشورهای همسایه بودند.
از سوی دیگر، عمان با یک میلیون و 540 هزار تن به ارزش 542 میلیون دلار (رشد 95 درصدی)، آذربایجان با 372 هزار تن به ارزش 363 میلیون دلار (رشد 72 درصدی)، روسیه 622 هزار تن به ارزش 339 میلیون دلار (رشد 25 درصدی)، ترکمنستان با 631 هزار تن به ارزش 206 میلیون دلار (رشد 42 درصدی)، ارمنستان با 426 هزار تن به ارزش 177میلیون دلار (رشد 14 درصدی)، کویت با دو میلیون و 356 هزار تن به ارزش 82 میلیون دلار (رشد 26 درصدی)، قزاقستان با 273 هزار تن به ارزش 75 میلیون دلار (کاهش 6 درصدی)، قطر با 464 هزار تن به ارزش 65 میلیون دلار (کاهش 13 درصدی)، بحرین با 4 هزار و 847 تن به ارزش 3.9 میلیون دلار (رشد 21 درصدی) و عربستان 476 تن به ارزش 246 هزار و 509 دلار (رشد 532 درصدی)، به ترتیب در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
اصلی‌ترین فروشندگان کالا به ایران
در بخش واردات نیز، هرچند در مجموع با رشد 4.4 درصدی همراه بوده است، اما نوسان زیادی برای هر یک از کشورهای همسایه داشته است. در این خصوص بیشترین میزان تغییر در واردات مربوط به پاکستان با رشد 350 درصدی در 6 ماه نخست امسال بوده است.
در واردات 6 ماهه سال‌جاری نیز امارات با 7 میلیارد و 206 میلیون دلار (کاهش یک درصدی)، ترکیه با 2 میلیارد و 680 میلیون دلار (رشد 10 درصدی)، روسیه با 876 میلیون دلار (رشد 37 درصدی)، پاکستان با 494 میلیون دلار (رشد 350 درصدی) و عمان با 365 میلیون دلار (رشد 35 درصدی)، پنج فروشنده اول کالاهای مورد نیاز کشور در بین همسایگان بودند.
همچنین عراق با 90 میلیون دلار (کاهش 82 درصدی)، قزاقستان با 80 میلیون دلار (رشد 148 درصدی)، قطر با 21 میلیون دلار (رشد 248 درصدی)، آذربایجان با 19.4 میلیون دلار (کاهش 15 درصدی)، ترکمنستان با 15.3 میلیون دلار (کاهش 29 درصدی)، افغانستان با 13.1 میلیون دلار (رشد 106 درصدی)، کویت با 5.1 میلیون دلار (کاهش 27 درصدی)، ارمنستان با 5 میلیون دلار (کاهش 65 درصدی) و بحرین با 893 هزار دلار (کاهش 30 درصدی) در رتبه‌های بعدی فروش کالا به ایران در بین کشورهای همسایه، در نیمه نخست امسال قرار دارند.
وعده‌ای که محقق شد
محمد لاهوتی
رئیس کنفدراسیون صادرات ایران
یکی از سیاست‌های دولت سیزدهم گسترش روابط تجاری ایران با همسایگان بود تا بتوانیم در این بازار نقش‌آفرینی کنیم و سهم ۵۱ درصدی تجارت ایران با کشورهای همسایه در سال‌جاری نشان از تحقق وعده دولت دارد که چشم‌اندازی رو به رشد را می‌توان برای صادرات ترسیم کرد. یکی از اولویت‌های تجارت خارجی ایران، افزایش حجم تجارت با ۱۵ کشور همسایه بود. این جزء وعده‌ها و برنامه‌های آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی در زمان کاندیداتوری ایشان برای ریاست‌جمهوری بوده است که پس از آن نیز با روی کار آمدن وی به‌عنوان رئیس‌جمهور، فرایند افزایش حجم تجارت خارجی ایران با دنیا کلید خورد. در این یک سال با تلاش‌های سازمان توسعه تجارت ایران، وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت جهاد کشاورزی و سایر دستگاه‌های ذیربط، در سال ۱۴۰۰ شاهد رشد ۴۳ درصدی حجم تجارت ایران با کشورهای همسایه بودیم که رشد ۲۹ درصدی صادرات و ۶۰ درصد در واردات را در این سال تجربه کردیم. در ماه‌های ابتدایی سال‌جاری نیز کماکان رشد تجارت خارجی ایران روند مثبتی را طی کرد و ۵۱ درصد از سهم تجارت خارجی کشور با جهان را تجارت با کشورهای همسایه تشکیل می‌دهد و ۴۹ درصد باقی را سایر کشورهای دنیا به خود اختصاص داده‌اند. به نحوی که در چهار ماهه ابتدای سال ۱۴۰۱، در مجموع، تجارت خارجی ایران با ۱۵ کشور همسایه ۱۸ درصد رشد داشته که ۲۰ درصد در بخش صادرات و ۱۵ درصد در بخش واردات رشد را شاهد هستیم. بنابراین از آنجا که کشورهای همسایه ایران از اولویت بیشتری نسبت به تجارت با سایر دنیا برای دولت سیزدهم برخوردار هستند و دولت نیز سیاست گسترش تجارت با این کشورها را دارد، به نظر می‌رسد کماکان جای گسترش کار با سایر کشورهای همسایه نیز وجود دارد، ضمن اینکه کشورهای CIS و اوراسیا که غالباً جزو همسایگان ایران قرار می‌گیرند، می‌توانند با توجه به انعقاد توافقنامه تجارت ترجیحی با اوراسیا و پیمان شانگهای، از رشد مناسبی در تجارت با ایران برخوردار باشند. بر این اساس، پیش‌بینی می‌شود تجارت در این حوزه‌ها تا پایان سال نسبت به سال گذشته رشد قابل توجهی داشته باشد. این در حالی است که برقراری روابط دیپلماتیک و سیاسی با کشورهای حوزه خلیج‌فارس و گسترش تجارت بویژه با کشور عربستان که در دستور کار دولت هم قرار دارد، می‌تواند به افزایش حجم تجارت ما به کشورهای همسایه کمک کرده و افزایش مبادلات را بیش از گذشته رقم بزند، بنابراین در مجموع به نظر می‌رسد که با توجه به برنامه‌هایی که دولت از قبل از شروع به کار خود داشته است، به سمت گسترش تجارت با کشورهای همسایه گام برمی‌داریم. حجم تجارت ایران با این کشورها افزایش خواهد یافت، ضمن اینکه به نظر می‌رسد گسترش تجارت خارجی ما با این کشورها می‌تواند در جهت رونق صادرات ایران و واردات کشور و رفع اثرکردن تحریم‌ها کمک شایانی داشته باشد و به همین دلیل است که دولت نیز بهره‌برداری لازم را از این بخش خواهد داشت و بنابراین پیش‌بینی این است که تجارت ما با این کشورها در ماه‌های پیش رو رشد کند.