مدیرکل آفریقای سازمان توسعه تجارت:
احیای تجارت با آفریقا توسط دولت سیزدهم
توجه بیش از حد دولت‌های یازدهم و دوازدهم به مسأله برجام باعث غفلت مسئولان حوزه تجارت و اقتصاد کشور نسبت به برخی ظرفیت‌های قاره‌های مختلف جهان شده بود. یکی از مناطق برجسته جهان که در یک دهه گذشته مغفول مانده بود، قاره آفریقاست که بازار و ظرفیت‌های بسیار مناسبی برای تجارت و فعالیت اقتصادی با ایران دارد. دولت سیزدهم علاوه‌بر موضوع تجارت با کشورهای همسایه و کشورهای مستقل مانند چین، روسیه و کشورهای امریکای لاتین به تجارت با کشورهای آفریقایی نیز اهمیت زیادی داده و ارتباط با آنها را در اولویت قرار داده است. سازمان توسعه تجارت به‌عنوان متولی تجارت کشور در یکسال گذشته اقدامات خوبی را برای شروع روابط تجاری با کشورهای آفریقایی در دستور کار خود قرار داده است. اعزام رایزن، ایجاد چند مرکز بازرگانی و همچنین تقسیم‌بندی‌های جدید برای شناسایی ظرفیت‌های بازار آفریقا از جمله اقدامات مهم سازمان توسعه تجارت در یکسال گذشته است. همین موضوع بهانه‌ای شد تا با دفتر آفریقای سازمان توسعه تجارت که تا پیش از این با دفتر غرب آسیا مشترک بوده و در یکسال گذشته با تغییرات در سازمان توسعه تجارت از این دفتر استقلال یافته و به طور ویژه‌ای روی موضوع آفریقا تمرکز کرده است، فرصتی فراهم شود و در گفت‌و‌گوی محمدصادق قنادزاده مدیرکل آفریقای سازمان توسعه تجارت با «ایران اقتصادی» بخشی از اقدامات سازمان توسعه تجارت در زمینه همکاری با کشورهای آفریقایی تشریح شود که حکایت از نکات قابل تأملی دارد.
توسعه صادرات به آفریقا در دولت سیزدهم چه جایگاهی داشت؟
موضوع توسعه مناسبات تجاری و افزایش حجم صادرات به قاره آفریقا از ابتدای دولت سیزدهم یکی از دستور کارهای جدی سازمان توسعه تجارت بوده است. در دولت سیزدهم قائل به این هستیم که باید توازن و تنوع در بازارهای هدف ایجاد کنیم، به همین جهت قاره آفریقا یکی از فرصت‌های بی‌نظیر بود که باید روی آن کار می‌کردیم. بر این اساس طبق آمار سال 99، حدود 650 میلیون دلار حجم تجارت ایران با قاره آفریقا بود که در 6 ماهه دوم سال 1400 رشد دوبرابری پیدا کرد و به 2/1 میلیارد دلار رسید. همچنین در 6 ماهه ابتدای سال 1401 این عدد به حدود 880 میلیون دلار رسید که معادل حجم تجارت سال گذشته است. این رشد خوبی که در قاره آفریقا رخ داد نتیجه دیپلماسی فعال بین‌المللی بود که در دولت سیزدهم شکل گرفت.
چه مناطق و کشورهایی در آفریقا برای اولین بار در دولت سیزدهم مورد توجه قرار گرفت که در دولت‌های قبل به آنها توجهی نشده بود؟
یکی از زیر ساخت‌های برجسته برای توسعه مناسبات تجاری، بحث راه‌اندازی کمیسیون‌های مشترک است. در قاره آفریقا بیش از یک دهه کمیسیون‌های مشترک دوکشور غیرفعال بود. از ابتدای دولت سیزدهم سه کمیسیون مشترک با آفریقا برگزار شد و در 3 ماه آینده 4 کمیسیون دیگر نیز برگزار می‌شود. در قاره آفریقا تمرکز بر 11 کشور در اولویت ما هستند. در شرق آفریقا سه بلوک شرقی کنیا، اوگاندا و تانزانیا از اولویت‌های تجاری ما هستند که در هر سه کشور مراکز تجاری فعال کرده‌ایم و به‌دنبال آن هستیم که خط کشتیرانی را نیز در آنجا منظم برقرار کنیم. در غرب آفریقا کشورهای نیجریه، غنا، ساحل عاج و سنگال از هدف‌های ما هستند که همین الان کمیسیون مشترک غنا و نیجریه برگزار شده و مرکز تجاری ما در کامرون آغاز به کار کرده و مجموعه‌ای از فعالیت‌ها در این زمینه در حال شکل‌گیری است که تحقق برنامه‌ها کمک می‌کند در غرب آفریقا حجم مبادلات تجاری ما افزایش پیدا کند. در شمال آفریقا، الجزایر و تونس از اهداف ما هستند که بزودی به الجزایر رایزن بازرگانی اعزام خواهیم کرد. آفریقای جنوبی هم اولویت دیگر ما هست که بزودی کمیسیون مشترک آن به همراه یک هیأت تجاری در آذرماه برگزار خواهد شد. بر این اساس در کشورهای هدف ازجمله آفریقا، مجموعه‌ای از اقدامات نظیر اعزام رایزن، برگزاری نمایشگاه، فعال کردن مرکز تجاری، ایجاد کمیسیون مشترک و مسیرهای هوایی و دریایی را برنامه‌ریزی کرده‌ایم که بخشی از اقدامات ویژه دولت سیزدهم برای توسعه صادرات به شمار می‌آیند.
روند افزایش صادرات به کشورهای آفریقایی چگونه بوده است؟
در سال 99 نسبت به سال 1400 میزان صادرات ایران به آفریقا دو برابر شد. براین اساس صادرات از 650 میلیون دلار در سال 99 به 2/1 میلیارد دلار در سال 1400رسید. در 6ماهه ابتدای سال 1401 این عدد حدود 900 میلیون دلار است که رشد حدود 50 درصدی در ارزش و حدود 20 درصدی در وزن دارد. البته کل تجارت ایران در دنیا حدود 13 درصد رشد ارزشی داشت. این دستاورد، حاصل تلاش بخش خصوصی، دیپلماسی جدید اقتصادی دولت سیزدهم و سازمان توسعه تجارت بود.
به تمرکز بر مناطق مختلف آفریقا برای تجارت با ایران اشاره کردید، برای هر کدام از این منطقه‌ها با توجه به مزیت‌هایشان، چه برنامه‌ای دارید؟
در اداره کل آفریقای سازمان توسعه تجارت 4 میز تخصصی داریم؛ میز شرق، غرب، شمال و جنوب آفریقا که عمدتاً آنها را بر مبنای پیمان‌های منطقه‌ای دسته‌بندی کرده‌ایم. به لحاظ کالایی ما یک آنالیزی انجام داده‌ایم و نیازهای منطقه‌ای را احصا کرده‌ایم. برخی از کشورها سرعت رشد بالایی در زیر ساخت‌ها دارند که اولویت را بر این گذاشته‌ایم که موضوعاتی از جنس صدور خدمات فنی و مهندسی و کارهای پروژه‌ای را در دستور کار قرار دهیم. در بعضی از کشورها میزان واردات خیلی بیشتر از حجم تولیدشان است که در آنجا ما تمرکز خود را روی صادرات کالا گذاشتیم.
عملکرد اتاق‌های بازرگانی را در تجارت با کشورهای آفریقایی چگونه ارزیابی می‌کنید؟ چرا با وجود داشتن اتاق‌های بازرگانی مختلف با بسیاری از کشورهای اروپایی (که رابطه چندانی هم با آنها نداریم)، با کشورهای آفریقایی اتاق بازرگانی دو جانبه نداریم؟
در بخش خصوصی و دولتی ما نسبت به ظرفیت‌های آفریقا غافل بوده‌ایم که علت اصلی آن عدم شناختی است که نسبت به آفریقا داریم. اتاق‌های بازرگانی تاکنون برنامه خاصی برای توسعه تجارت با آفریقا نداشته‌اند و همه نگاه‌ها به سمت کشورهای اروپایی بوده است. در حال تلاش هستیم که اتاق بازرگانی، اتحادیه‌ها و تشکل‌ها نگاه ویژه‌تری به کشورهای آفریقایی داشته باشند. در تغییر و تحولات اخیری که در اتاق بازرگانی رخ داد اعضای اتاق وعده خوبی به دولت دادند و ما قول گرفتیم این اتاق‌ها فعال شوند. در حال حاضر، فقط یک اتاق سنتی ایران و شرق آفریقا داریم که تاکنون فعالیت چشمگیری نداشته است.این گلایه را از اتاق بازرگانی داشته‌ایم که مأمن بخش خصوصی دستگاه‌های اجرایی شده‌اند. بخش خصوصی باید از طریق اتاق بازرگانی صدایشان به گوش دولت برسد در صورتی که ما به‌صورت روزمره جلسات متعددی با شرکت‌ها، تشکل‌ها و اتحادیه‌ها داریم که برای ورود به بازار آفریقا کمک می‌خواهند، بنابراین اتاق بازرگانی باید نگاهش را به آفریقا اصلاح کند. فعال کردن اتاق‌های بازرگانی مشترک و منطقه‌ای، تبادل هیأت‌های تجاری، فعال شدن اتاق در برگزاری نمایشگاه‌ها در آفریقا همه از موضوعاتی است که در حال گفت‌و‌گو با اتاق بازرگانی هستیم تا آنها را بتوانیم پویاتر کنیم.
یکی از مشکلات اساسی در ارتباط با ورود به بازارهای آفریقا مشکلات حمل‌ونقل و لجستیک است. فعالان اقتصادی ایران در آفریقا از نبود حتی یک خط پروازی برای سفر به قاره آفریقا گلایه دارند، برای بهبود این مسائل چه اقداماتی انجام دادید؟
به دلیل عدم توجه دولت‌های گذشته به ظرفیت‌های آفریقا زیرساخت‌های ما خیلی توسعه نیافته است و فقط یک خط کشتیرانی فعال به شرق آفریقا داریم. یکی از اولویت‌ها کنونی این است که خط شرق آفریقا را فعال‌تر و منظم‌تر کنیم یعنی تاجر احساس امنیت کند که بار او منظم جابه‌جا می‌شود. برای این کار تلاش‌های فراوانی شده است از جمله اینکه به کمک کشتیرانی در حال اعزام کردن هیأت‌هایی به تانزانیا و کنیا هستیم که بتوانند مشکلات دو مقصد فعلی ما یعنی بندر «مومباسا» و «دارالسلام» را برطرف کنند تا معضل بی‌نظمی در تردد کشتی‌ها حل شود. توافق‌های خیلی خوبی کرده‌ایم که خط کشتیرانی به شمال آفریقا را نیز فعال کنیم. همین الان خط کشتیرانی به جنوب اروپا را داریم که می‌تواند در شمال آفریقا هم توقف داشته باشد و حمل بار انجام دهد. قدم بعدی این است که در آینده بتوانیم خط غرب آفریقا را نیز فعال کنیم. در ارتباط با راه‌اندازی و توسعه خطوط هوایی باید بگویم در کمیسیون مشترک ایران و نیجریه یک موافقتنامه برای فعال کردن خط هوایی ایران و لاگوس امضا شد که تا پایان سال به‌عنوان اولین خط پروازی مستقیم ایران به آفریقا فعال می‌شود. به‌دنبال این هستیم با سفر آقای رئیسی به آفریقای جنوبی خط هوایی ایران به این کشور را نیز فعال کنیم که موضوعات فنی آن حل شده است. اگر همه شرایط بخوبی پیش برود دو خط دریایی و دو خط هوایی به آفریقا در سال 1401 فعال می‌شوند.
برای انعقاد قرارداد تعرفه‌های تجارت ترجیحی یا آزاد با کشورهای آفریقایی چه قدم‌هایی برداشتید؟
در آفریقا فقط یک تعرفه ترجیحی با تونس داشتیم که آن هم الان غیر فعال است. در قدم اول برنامه این است که بسرعت یک موافقتنامه با تونس منعقد کنیم و منتظریم طرف تونسی هیأت تخصصی خود را معرفی کند تا مذاکرات خود را برای احیای این تعرفه ترجیحی شروع کنیم. در قدم بعدی به میزهای مختلف مأموریت داده‌ایم که کشورهای مختلف را شناسایی کنند تا یک جنس تعرفه‌ای از نوع ترجیحی و آزاد ایجاد کنیم. در مورد روابط بانکی، روابط مستقیم با آفریقا نداریم ولی با چند کشور آفریقایی در حال مذاکره هستیم که یک شکلی از مراودات مالی را به وجود بیاوریم که تجار ما بتوانند تجارت خود را به سهولت انجام بدهند.
یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های قاره آفریقا در حوزه کشاورزی و دامپروری است. در این زمینه چه برنامه‌هایی برای تجارت با آفریقا دارید و وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه چه همکاری‌هایی را داشته است؟
آفریقا یکی از بهترین مقاصد کشت‌های فراسرزمینی است که بیش از 740 میلیون هکتار زمین حاصلخیز دارد، این موضوع یک فرصت بی‌نظیر است که کشورهای پیشرو از آن بخوبی استفاده می‌کنند. تاکنون ما بهره درستی از کشت فراسرزمینی در آفریقا نداشته‌ایم. یکی از برنامه‌های جدی در سرفصل صدور خدمات فنی و مهندسی، این است که پیمان‌های مرتبط با کشت‌های فراسرزمینی را فعال کنیم. مجموعه وزارت جهاد کشاورزی تا کنون این پیمان‌ها را فعال نکرده است. در مذاکراتی که با مجموعه وزارت جهاد کشاورزی انجام داده‌ایم قرار است در کمیسیون‌های مشترک با کشورهای آفریقایی که در کشت فراسرزمینی فعال هستند وزارت جهاد کشاورزی با ما همکاری کند و بتوانیم خیلی از نیازهای خود نظیر ذرت و دانه‌های روغنی و سویا را از این طریق برطرف کنیم.
میزان همکاری سفارتخانه‌ها و سفرای ایران در کشورهای آفریقایی برای تجارت با این کشورها چگونه است؟ آیا در این کشورها رایزن بازرگانی داریم و برنامه‌ای برای افزایش تعداد رایزن‌ها وجود دارد؟
ابتدای دولت سیزدهم هیچ رایزن بازرگانی مستقری در آفریقا نداشتیم. برنامه‌ریزی ویژه‌ای کرده‌ایم که رایزن‌های ما فعال شوند. در حال حاضر رایزین بازرگانی ما برای کنیا انتخاب شده است که در چند هفته آینده اعزام می‌شود. ما به رایزن‌های خود مأموریت داده‌ایم که به‌صورت منطقه‌ای فعالیت کنند چون ظرفیت اینکه به همه کشورهای آفریقایی رایزن بفرستیم وجود ندارد. بنابراین درصدد هستیم رایزن بازرگانی ما در کنیا بخشی زیادی از کشورهای شرق آفریقا را هم پوشش دهد. در شمال آفریقا هم رایزن الجزایر انتخاب شده است و در هفته‌های آتی اعزام خواهد شد. در مورد آفریقای جنوبی و منطقه غرب آن هم در حال ارزیابی‌های ویژه هستیم که برای آنها هم رایزن اعزام کنیم که در مجموع پوشش مناطق اصلی آفریقا را با 4 رایزن انجام دهیم. سفارت‌خانه‌های ایران در کشورهای آفریقایی اکثر نگاه اقتصادی دارند و فعال هستند و روزانه با آنها مذاکره می‌کنیم که توسعه مناسبات تجاری را بیشتر کنیم. همچنین تلاش می‌کنیم از ظرفیت مراکز تجاری در آفریقا نیز استفاده کنیم. به 3 مرکز تجاری در انتهای سال 1400 و همچنین به 2 مرکز تجاری برای غرب آفریقا هم مجوز فعالیت داده‌ایم. برنامه داریم به 5 مرکز تجاری نیز تا پایان سال مجوز بدهیم و 10 مرکز تجاری فعال در قاره آفریقا داشته باشیم که مأمن تجار و بازرگانان دو کشور برای فعالیت‌های اقتصادی شوند.
اگر نکته‌ای خاص در جمع‌بندی صحبت‌هایتان دارید، بفرمایید؟
قاره آفریقا از جنبه‌های توسعه مناسبات تجاری و صادرات، اجرای پروژه‌ها و صدور خدمات فنی و مهندسی برای کشور ما یک فرصت کم نظیر است. قاره آفریقا بسرعت رشد می‌کند و بر اساس نکاتی که اشاره شد، آنها باید بسرعت خود را به استاندارد‌های روز دنیا برسانند. اگر در کشور، نگاه ویژه به استفاده ازظرفیت‌های آفریقا در بحث تأمین منابع اولیه کشورو در بحث صادرات ارزش افزوده وجود داشته باشد ما برد زیادی خواهیم کرد. تحلیل‌ها اثبات می‌کند که در آفریقا ما ظرفیت رشدهای چندبرابری داریم که شاید این رشدها را در سایر مناطق دنیا نتوانیم تجربه کنیم. در مناطق دنیا مرزبندی‌ها محکم‌تر شده و اگر خیلی تلاش کنیم سهم مراودات خود را می‌توانیم 10 تا 30 درصد بیشتر کنیم اما در مورد تجارت با آفریقا می‌توانیم 1000 درصد هم رشد داشته باشیم. این موضوعات نشان می‌دهد اگر توجه ویژه به مسائل آفریقا داشته باشیم می‌توانیم خیلی از مشکلاتی را که در حوزه تجارت خارجی کشور داریم برطرف کنیم.