ظرفیت‌های بازار عراق در گزارش ایران مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت
دو دهه تجارت ایران و عراق
رشد 15 درصدی تجارت ایران و عراق در دولت سیزدهم
با وجود اینکه عراق در طول دهه‌های گذشته یکی از شرکای اصلی تجاری ایران بوده است، اما به دلایل مختلفی در سال‌های اخیر شاهد از دست رفتن بخشی از این بازار هستیم. از آغاز به کار دولت سیزدهم تا پایان خردادماه، بیش از ۲۵ میلیون و ۹۳۳ هزار تن کالا به ارزش هشت میلیارد و ۶۳۸ میلیون دلار بین ایران و عراق تبادل شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۱۵ درصد رشد داشته است.
بر اساس این گزارش از ابتدای شهریورماه سال قبل تا پایان خردادماه ۱۴۰۱ از این میزان ۲۳ میلیون و ۵۱۶ هزار تن، سهم صادرات کشورمان به عراق به ارزش هفت میلیارد و ۵۷۷ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه رشد سه درصدی داشته است. در این مدت دو میلیون و ۴۱۸ هزار تن کالا به ارزش یک میلیارد و ۶۲ میلیون دلار از عراق به کشورمان وارد شده که با رشد ۵۱۲ درصدی همراه بوده است.
اشتراکات فراوان تاریخی، فرهنگی و مذهبی بین دو ملت ایران و عراق و توسعه مناسبات سیاسی و اقتصادی دو کشور باعث شده صادرات غیر نفتی ما از ۱۴۵ میلیون دلار در سال ۱۳۸۰ به ۹ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۸و مجدداً در سال گذشته با رکورد وزنی نزدیک به ۳۰ میلیون تن کالا، به هشت میلیارد و ۹۱۶ میلیون دلار برسد. در سال‌های اخیر، عراق به دومین مقصد صادراتی کالاهای ایرانی در کل کشورهای دنیا و اولین مقصد در بین همسایگان ایران بدل شد.
صادرات ایران در سال ۱۳۸۰ تقریباً ۱۴۵ میلیون دلار بود و در سال ۱۳۸۴ با اولین جهش به یک میلیارد و ۲۲۴ میلیون دلار رسید و در سال‌های بعد با شیبی مناسب به دو میلیارد و ۷۶۲ میلیون دلار رسیده است. جهش دوم صادرات ایران به عراق به سال ۱۳۸۸ برمی‌گردد و صادرات چهار میلیارد و ۵۶۰ میلیون دلاری رخ داده است.
سومین جهش صادرات به عراق، ضمن حفظ مسیر رشد، در سال ۱۳۹۱ بود که صادرات کشورمان در این سال به 6 میلیارد و ۳۳۷ میلیون دلار رسید و جهش آخر نیز در سال ۱۳۹۷ با 8 میلیارد و ۹۹۰ میلیون دلار بوده است که همچنان در این محور، صادرات غیرنفتی در حال انجام است.
درباره واردات از عراق نیز آمار از این حکایت دارد که رکورد واردات کشورمان از عراق در کل تاریخ روابط تجاری ایران با این کشور به سال گذشته برمی‌گردد که دو میلیون و ۷۰۲ هزار تن کالا به ارزش یک میلیارد و ۱۹۷ میلیون دلار از این کشور خریداری شده که عمده آن کالاهای اساسی مورد نیاز کشور بوده است. در مجموع واردات ایران در دو دهه ۸۰ و ۹۰، یک میلیون و ۳۱۲ هزار و ۸۹۴ تن کالا به ارزش یک میلیارد و ۳۳۳ میلیون و ۳۹۴ هزار و ۸۶۱ دلار بوده که میزان واردات سال ۱۴۰۰ از عراق از لحاظ وزنی بیش از دو دهه گذشته و از لحاظ ارزش نزدیک به جمع ۲۰ سال گذشته بوده است.
محصولات کشاورزی، دامی و غذایی، مصالح ساختمانی، محصولات پترو پالایشگاهی، لوازم الکترونیکی، تجهیزات پزشکی و دارو، خودرو و لوازم یدکی، پوشاک، کیف، کفش، محصولات آهنی و خشکبار از عمده‌ترین کالاهای صادراتی به عراق بود و کالاهای اساسی مانند گندم، جو، روغن، ذرت، سویا، لاستیک، کاغذ، حبوبات، به همراه ماشین‌آلات، ضایعات فلزات، لوازم خانگی، تجهیزات الکترونیکی، دستگاه‌های سنجش و... هم از مهم‌ترین کالاهای وارداتی از عراق در سال گذشته بوده است.
فعال‌سازی دیپلماسی چند‌جانبه در حوزه‌های سیاسی، عمومی و اقتصادی، اجرای کنوانسیون تیر، حمل یکسره کالا بین دو کشور، فرماندهی واحد مرزی، صادرات حرفه‌ای، بسته‌بندی مناسب، برنامه‌ریزی تولید براساس بازارهای هدف و تولید کالاهای با ارزش افزوده بیشتر و تأمین نیازهای کشور از مسیر عراق می‌تواند توسعه تجارت بین دو کشور را به همراه داشته باشد.
تجارت ایران و عراق در سال 1400
عراق دومین مقصد صادراتی محصولات ایرانی در سال گذشته بوده و بر این اساس در سال گذشته حدود ۱۸.۳ درصد کل صادرات ایران به مقصد کشور عراق بوده است.
مجموع صادرات ایران به عراق طی سال ۱۴۰۰ به حدود هشت هزار و ۹۱۶ میلیارد رسید که نسبت به سال ۱۳۹۹، ۲۰ درصد رشد داشته است. طی سال‌های اخیر این کشور همواره جزو پنج کشور اولی بوده که بیشترین کالا به آنها صادر شده است.
اشتراکات فراوان بین دولت ایران و عراق باعث شده صادرات غیرنفتی کشور از ۱۴۵ میلیون دلار در سال ۱۳۸۰ به ۹ میلیارد دلار در سال ۹۸ برسد و مجدد در سال ۱۴۰۰ نیز به این رقم رسیده است.
برنامه‌ریزی ترکیه برای بازار عراق
صادرات ترکیه به عراق طی ۷ ماهه نخست سال ۲۰۲۲ حدود ۲ میلیارد و ۷۷۳ میلیون دلار بیشتر از صادرات کشورمان به عراق بوده است. بررسی آمارهای تجارت ایران و ترکیه با کشور عراق نشان می‌دهد ترک‌ها طی سال‌جاری در بازار این کشور از ایران سبقت گرفته‌اند، به‌طوری‌که در ۷ ماهه سال ۲۰۲۲ درحالی صادرات ترکیه به عراق به ۷ میلیارد و ۳۵۵ میلیون دلار رسیده که طی این مدت صادرات کشورمان به عراق حدود ۴ میلیارد و ۵۸۲ میلیون دلار بوده است.
به عبارتی، صادرات ترکیه به عراق طی ۷ ماهه نخست سال ۲۰۲۲ حدود ۲ میلیارد و ۷۷۳ میلیون دلار بیشتر از صادرات کشورمان به عراق بوده است. قابل ذکر است در سال‌های گذشته صادرات ایران به عراق نزدیک به رقم صادراتی ترکیه به این کشور بود است اما طی سال‌جاری ترک‌ها از کشورمان سبقت گرفته‌اند.
همچنین در پنج ماهه ابتدایی امسال، صادرات ایران به عراق به 3 میلیارد دلار رسید و نسبت به سال گذشته افتی 6 میلیون دلاری داشت. افت صادرات ایران به این کشور همسایه در حالی است که حجم تجارت ترکیه و عراق از 20 میلیارد دلار عبور کرده است.
مقایسه صادرات ایران به عراق و حضور رقیبی مانند ترکیه بیانگر آن است که ایران در این مثلث تجاری ایران - عراق جای خود را به ترکیه داده است. براساس آمار، صادرات ایران به عراق در اواخر دهه 90 به بیش از 9 میلیارد دلار رسیده بود که در مقایسه با صادرات 20 میلیارد دلاری مبادلات تجاری ترکیه به عراق در سال 2020 این رقم از عقب‌ماندگی 10 میلیارد دلاری صادرات ایران به عراق حکایت دارد.
عراق نخستین مقصد صادراتی ایران
جا ماندن ایران از سهم بازار صادراتی عراق در حالی است که این کشور همچنان صدرنشین جدول صادراتی ایران محسوب می‌شود. براساس آمار اعلام شده از سوی اتاق بازرگانی ایران، در پنج ماهه نخست سال‌جاری میزان تجارت ایران با کشورهای همسایه نسبت به پنج ماهه نخست سال گذشته، 24 درصد رشد کرده است. در بین کشورهای همسایه، عراق نخستین کشور در بین مقاصد صادراتی و هفتمین کشور در بین مبادی وارداتی است.
اخبار از تبادلات تجاری ایران به کشورهای همسایه می‌گوید که در پنج ماهه گذشته از سال 1401، ایران 8 میلیون و 655 هزار تن کالا به ارزش 2 میلیارد و 961 میلیون دلار به عراق صادر کرده است. هرچند این رقم نسبت به عملکرد سال گذشته 6 درصد کاهش نشان می‌دهد، اما عراق هنوز نخستین کشور از کشورهای همسایه در بین مقاصد صادراتی کالاهای ایرانی است. همچنین ایران در پنج ماهه نخست سال 1401 در مجموع 54 هزارتن کالا به ارزش 74 میلیون دلار از عراق به ایران وارد کرده است که نسبت به آمار سال گذشته، 58 درصد کاهش را نشان می‌دهد.
دلایل نوسان در تجارت دو طرف
اگرچه صادرات ایران به عراق به دلیل کاهش صادرات 20 قلم کالا از جمله گاز و بنزین کاهش یافته است، اما کارشناسان با طرح دلایلی، معتقدند این کاهش صادرات نگران‌کننده نیست.
تجارت غیرنفتی کشورمان در 5 ماهه اول امسال، 58 میلیون و 140 هزار تن کالا به ارزش 42 میلیارد و 589 میلیون دلار بوده است که از این میزان بیش از 33 میلیون و 333 هزار تن کالا به ارزش 20 میلیارد و 636 میلیون دلار بین ایران و 15 کشور همسایه ایران تبادل شد که 57 درصد وزن و 57 درصد کل تجارت 5 ماهه کشورمان را به خود اختصاص داده است.
براساس آمار اعلامی از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران، تجارت خارجی غیرنفتی ایران با 15 کشور همسایه نسبت به مدت مشابه سال گذشته با رشد 24 درصدی همراه بود اما با وجود رشد تجارت با کشورهای همسایه، صادرات ایران به عراق در 5 ماهه نخست امسال با 8 میلیون و 655 هزار تن کالا به ارزش 2 میلیارد و 961 میلیون دلار نسبت به مدت مشابه سال گذشته کاهش 6 درصدی داشته است.
از آنجا که عراق یکی از شرکای مهم تجاری ایران به شمار می‌رود و همچنین با توجه به اینکه یکی از اهداف دولت سیزدهم برای توسعه تجارت خارجی توسعه روابط تجاری با کشورهای همسایه است، بنابراین کاهش صادرات به عراق برخلاف انتظار بود.
در این‌باره احمدرضا علایی، معاون ارتقای کسب‌وکارهای بین‌المللی سازمان توسعه تجارت با بیان اینکه کاهش صادرات به عراق معنادار و نگران‌کننده نیست، می‌گوید: این کاهش بیشتر نوسان قلمداد می‌شود که علت این نوسان تغییر سیاست‌های داخلی دولت عراق است. کشور عراق به دنبال حمایت از تولید ملی است و این موضوع موجب شده بخشی از کالاهایی که پیش از این به این کشور صادر می‌کردیم مشتری نداشته باشد لذا باید به دنبال راهکار جایگزین باشیم و در سبد کالایی خود تجدیدنظر کنیم.
همچنین سیدحمید حسینی عضو هیأت مدیره اتاق مشترک ایران و عراق در رابطه با دلایل کاهش صادرات به کشور گفت: سال گذشته در 5 ماهه نخست سال، ارزش صادرات به کشور عراق 3 میلیارد و 220 میلیون دلار بود که امسال این رقم در 5 ماهه نخست سال به 2 میلیارد و 961 میلیون دلار کاهش یافته است و براین اساس به لحاظ ارزشی در صادرات به عراق با کاهش مواجه بوده‌ایم.
وی افزود: از نظر وزنی نیز در 5 ماهه نخست سال گذشته 12 میلیون و 152 هزار تن کالا به عراق صادر شد و امسال میزان صادرات ما به عراق 8 میلیون و 655 هزار تن بوده است که این نیز نشان می‌دهد صادرات ما به عراق به لحاظ وزنی کاهش قابل توجهی داشته است.
عضو هیأت مدیره اتاق مشترک ایران و عراق اظهار داشت: علت کاهش صادرات به عراق ناآرامی‌های عراق، تشکیل نشدن دولت عراق، حذف ارز 4200 تومانی و افزایش قیمت کالاهای صادراتی است.
جهانبخش سنجابی‌شیرازی دبیرکل اتاق مشترک ایران و عراق درباره دلایل کاهش صادرات به عراق به خبرنگار فارس، گفت: به علت محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های فصلی، همیشه عملکرد تجاری ما با عراق در 6 ماهه ابتدای سال نسبت به 6 ماهه دوم سال متفاوت است و معمولاً بخشی از عقب‌ماندگی 6 ماهه نیمه نخست سال در 6 ماهه دوم جبران می‌شود، بنابراین ممکن است تا پایان سال وضعیت صادرات به عراق را تا حدودی بهبود ببخشیم.
وی افزود: با توجه به افزایش درآمدهای نفتی در عراق، حجم بازار تجاری عراق افزایش یافته و به نظر می‌رسد واردات به کشور عراق نیز با رشد مواجه شده است و با توجه به کاهش صادرات به عراق این وضعیت به این معنا است که باید مراقب بود تا این بازار را از دست ندهیم.
گفتنی است، بررسی 100 قلم کالای صادراتی به عراق نشان می‌دهد در صادرات 20 قلم کالا به عراق با کاهش مواجه بوده‌ایم اما صادرات 80 قلم دیگر از کالاهای مورد بررسی افزایشی بوده است.
عمده دلیل کاهش صادرات به عراق به کاهش صادرات گاز و بنزین مربوط می‌شود، به‌طوری که در صادرات گاز به عراق 60 درصد و در صادرات بنزین به عراق 80 درصد کاهش داشته‌ایم، بنابراین اگر صادرات گاز مجدد به عراق از سرگرفته شود، صادرات ما مجدداً به این کشور افزایشی خواهد بود.
بعضی از مشکلات صادراتی ما به عراق عام است که یکی از آنها مسأله بازگشت ارز از عراق است و برای بازگشت ارز از عراق به دلیل تحریم با چالش مواجه هستیم و صادرکنندگان ما به سختی ارز صادراتی خود را وارد می‌کنند و از روش‌هایی غیر از بانکی استفاده می‌کنند بنابراین دستگاه‌ها باید کمک کنند تا بتوانیم از سازکارهای غیر بانکی بهتر استفاده کنیم.
مشکل دیگر صادرات ما به عراق به موضوع حمل کالا به عراق بازمی‌گردد و در این زمینه چالش‌های زیادی وجود دارد و اغلب کالاهای صادراتی ما به دلیل حمل یکسره در پایانه‌ها تخلیه و بارگیری مجدد می‌شود.
با وجود تمام مسائلی که درباره کاهش تجارت و صادرات ایران به عراق مطرح شد، یحیی آل‌اسحاق، رئیس اتاق مشترک ایران و عراق معتقد است نوسانات اخیر در تجارت بین ایران و عراق نگران‌کننده نیست.
آل‌اسحاق با بیان اینکه تحقق تجارت 20 میلیارد دلاری بین ایران و عراق امکان‌پذیر است، گفت: پیش‌بینی می‌شود تجارت ایران و عراق در سال‌جاری به 10 میلیارد دلار برسد.
پیش‌بینی تجارت 10 میلیارد دلاری بین ایران و عراق در حالی است که تجارت بین دو طرف در سال گذشته حدود 9 میلیارد دلار بوده است، بنابراین با وجود کاهش که در میزان صادرات ایران به عراق مشاهده می‌شود، می‌توان امیدوار بود امسال نیز در حوزه تجارت خارجی بین ایران و عراق به نتایج نسبتاً مطلوبی دست یابیم.
ظرفیت ۳۰ میلیارد دلاری تجارت ایران و عراق
براساس برآوردهای صورت گرفته، ظرفیت‌های همکاری اقتصادی و تجاری ایران و عراق حداقل ۳۰ میلیارد دلار است.
بر همین اساس در بخش‌های صادرات، واردات و خدمات فنی و مهندسی و در زمینه‌های سرمایه‌گذاری مشترک ترانزیت و حتی سوآپ برخی محصولات، این امکان وجود دارد که بتوانیم همکاری اقتصادی و تجاری دو کشور را در بالاترین سطح محقق کنیم.
یکی از مهم‌ترین موضوعات در این خصوص ایجاد زیرساخت‌های تجاری است. باید بتوانیم زیرساخت‌های گمرکی، حمل‌ونقل و بانکی را تقویت کنیم که اکثر این زیرساخت‌ها مرتبط با استان‌های عراق در جوار استان خوزستان است که امیدواریم اتاق بازرگانی خوزستان در این امر به ما کمک کند.