سطحبندی نظام تأمین اجتماعی چندلایه
در طول برنامه پنجم و حتی در سال‌های آغازین برنامه ششم توسعه، دولت‌ها اقدامات اجرایی و عملیاتی چندانی برای پیاده‌کردن راهبرد برنامه توسعه مبنی بر طراحی و استقرار یک نظام تأمین اجتماعی چندلایه صورت ندادند اما فروردین‌ماه ۱۴۰۱، با ابلاغ سیاست‌های کلی تأمین اجتماعی، استقرار نظام چندلایه تأمین اجتماعی، تبدیل به یک ضرورت فرادستی شد.
به این ترتیب، طراحی و استقرار نظام تأمین اجتماعی چندلایه و ایجاد رویه‌های قانونی برای استقرار آن، یکی از ارکان اصلی سیاست‌های کلی تأمین اجتماعی است. تأمین اجتماعی چندلایه براساس سطحبندی نظام تأمین اجتماعی در کشور عمل می‌کند.
براساس یک گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ساده‌ترین نوع نظام‌های تأمین اجتماعی چندلایه، شامل سه لایه حمایتی، بیمه‌ای و تکمیلی می‌شوند. لایه اول (حمایتی با مکانیسم بازتوزیع اجباری) اغلب به منظور کاهش فقر (با تأکید بر کاهش فقر مطلق)، عواید و منافع عمومی برای افراد با ویژگی خاص یا تمام افراد جامعه را در نظر می‌گیرد. این عایدی‌ها به طور عمده در زمان افزایش بیکاری یا زمانی که عواید مستمری عمومی کاهش یابد، نقش مهم‌تری ایفا می‌کنند. در جامعه‌ای که جمعیت پیر رو به افزایش است، نقش این لایه حمایتی می‌تواند بیشتر آشکار شود. در واقع جامعه هدف لایه حمایتی، گروه‌های آسیب‌پذیر و کم‌توانی هستند که به دلیل فقدان شغل رسمی، در طول عمر خود از حمایت صندوق‌های بیمه‌ای و بازنشستگی کشور محروم مانده‌اند. نکته اصلی اینجاست که همه این موارد را بخش دولتی اداره می‌کند و به صورت اجباری است.
لایه دوم مرتبط با مشارکت نیروی کار در طرح مستمری خصوصی یا دولتی اجباری یا شبه‌اجباری است و متمرکز بر جایگزینی درآمد در دوران بازنشستگی است. در این لایه صندوق‌های بیمه بازنشستگی وجود دارند که با دریافت حق بیمه از افراد (مشارکت کارگر و کارفرما)، مزایایی را در دوران بازنشستگی به آنها پرداخت می‌کنند. سازمان تأمین اجتماعی با حدود ۴۶ میلیون نفر افراد تحت پوشش در این لایه قرار می‌گیرد و در نهایت لایه سوم شامل پس‌انداز داوطلبانه برای دوران بازنشستگی و یک لایه بیمه‌ای اختیاری و همچنین تکمیل‌کننده دو لایه اول است. هدف ایجاد این لایه نیز ایجاد بسترهایی برای پس‌انداز بیشتر افراد برای دوران بازنشستگی است. به این ترتیب، در استقرار تأمین اجتماعی چندلایه، دولت و نهادهای مرتبط با بازتوزیع درآمدهای ملی وظیفه اصلی را در ساخت‌یافتگی لایه حمایتی دارند –لایه‌ای از نظام تأمین اجتماعی که در ایران غایب است- و قرار نیست صندوق‌های بیمه‌ای مربوط به شاغلان در تأمین منابع مورد نیاز برای حمایت از آحاد مردم نقش داشته باشند.
جایگاه سازمان تأمین اجتماعی
علی‌اکبر عیوضی، دبیر کانون بازنشستگان تأمین اجتماعی استان تهران در این رابطه با اشاره به وظایف دولت در پشتیبانی و اجرای تأمین اجتماعی چندلایه به آتیه آنلاین گفت: تأمین اجتماعی چندلایه و حمایت بیمه‌ای و درمانی از همه شهروندان، موضوع اصل ۲۹ قانون اساسی است که در آن تأکید کرده دولت موظف است به همه شهروندان خدمات درمانی، مستمری، ازکارافتادگی و... ارائه کند.
به گفته وی، تأمین اجتماعی چندلایه و گسترش نظام تأمین اجتماعی با هدف استقرار لایه حمایتی، ترجمان اجرایی اصل ۲۹ قانون اساسی کشور است.
عیوضی تأکید می‌کند: با این حال باید توجه داشته باشیم سازمان تأمین اجتماعی که از محل حق بیمه‌های کارگران شکل گرفته، موضوع تأمین اجتماعی فراگیر یا چندلایه نیست. در واقع میان مفهوم تأمین اجتماعی در نظام فراگیر با سازمانی به نام تأمین اجتماعی که متولی خدمت‌رسانی به یک گروه خاص –کارگران، بازنشستگان و افراد تحت پوشش آنها- است، تفاوت ساختاری وجود دارد بنابراین نباید منابع ریالی سازمان تأمین اجتماعی برای حمایت از گروه‌های خاص غیربیمه شده استفاده شود. او اضافه کرد: وظیفه دولت است که از محل درآمدهای عمومی، آحاد مردم از سالمندان گرفته تا گروه‌های آسیب‌پذیر را تحت پوشش خدمات بیمه‌ای شامل درمان، مستمری و از کارافتادگی قرار دهد. در تأمین اجتماعی چندلایه، سازمان تأمین اجتماعی در لایه بیمه‌ای قرار می‌گیرد و باید استقلال نهادی و ساختاری آن حفظ شود.
پس از ابلاغ سیاست‌های کلی تأمین اجتماعی، اقداماتی در جهت استقرار یک نظام تأمین اجتماعی جامع، فراگیر و چندلایه صورت گرفته است؛ تأمین درمان رایگان برای افراد تحت پوشش نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد یا گسترش بیمه سلامت را می‌توان ذیل این اقدامات دانست اما هنوز کار تمام نشده است. باید سطح‌بندی‌ها و وظایف نهادهای ذی‌ربط به دقت مشخص شود. شکی نیست که دولت باید در حمایت از گروه‌های بدون بیمه، کمربندها را محکم‌تر ببندد اما قرار نیست سازمان تأمین اجتماعی هزینه این حمایت را عهده‌دار شود.