قائنات؛ بزرگترین قطب تولید زرشک جهان با 100 هزار تن محصول
به دلیل خام‌فروشی 80 درصدی زرشک دارای ارزش‌افزوده کمی برای زرشک‌کاران استان و کشور بوده و میزان فرآوری آن بسیار ناچیز است
نفیسه امامی
خبرنگار
ایران یکی از تولیدکنندگان اصلی زرشک و خراسان جنوبی دارای رتبه اول تولید این محصول است به‌طوری‌که ۹۸ درصد سطح زیر کشت زرشک ایران مربوط به این استان است. پنج شهرستان این استان شامل قائنات، زیرکوه، درمیان، سربیشه و بیرجند بیشترین سطح زیر کشت زرشک را دارند. در مجموع سطح زیرکشت زرشک خراسان جنوبی که از آن به عنوان «یاقوت سرخ کویر» نیز یاد می‌شود، بیش از 19 هزار و 485 هکتار است که از این میزان 512 هکتار به صورت دیم کشت و سالانه به‌طور میانگین بیش از 100 هزار تن زرشک از این مزارع برداشت می‌شود.
ماه‌های مهر و آبان زمان برداشت زرشک در خراسان جنوبی است. زرشک‌کاران هر سال از اواسط شهریورماه عملیات برداشت این محصول را از اراضی کشاورزی آغاز می‌کنند تا هزاران تن زرشک روانه بازار شود. زرشک خشک بسته به نوع زرشک دانه اناری و پفکی بین 1 تا 6 ماه بعد از برداشت زرشک تازه، وارد بازار می‌شود.
استان خراسان جنوبی از ظرفیت‌های خوبی در تولید زرشک برخوردار و اشتغالزایی ویژه‌ای در استان ایجاد کرده است. بنابر اعلام سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، بیش از 38 هزار خانوار به‌طور مستقیم تولیدکننده زرشک هستند و 50 هزار خانوار به‌طور مستقیم و غیرمستقیم از این محل امرار معاش می‌کنند. در این استان 8 واحد و کارخانه فرآوری زرشک با ظرفیت 4 هزار و 460 تن و 28 واحد بسته‌بندی زرشک با ظرفیت 10 هزار و 440 تن در حال فعالیت هستند.
پتانسیل ایجاد ارزش‌افزوده زرشک برای خراسان جنوبی
محصول زرشک می‌تواند استان خراسان جنوبی را به منطقه اقتصادی تبدیل کرده و حتی فراتر از مرزهای آن بتواند برای کشور ارزش‌افزوده ایجاد نماید. این امر نیازمند توسعه صادرات، گسترش بازارهای داخلی و بین‌المللی، برندسازی و ترغیب سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری در حوزه زرشک را به دنبال داشته باشد. چنین فرایندی در شرایطی که تولید زرشک برای کشاورزان همراه با سودآوری باشد می‌تواند به ثمر بنشیند. این در شرایطی است که امسال هزینه تولید هر کیلوگرم زرشک تازه 25 هزار تومان است اما در حال حاضر تجار و واسطه‌ها هر کیلوگرم زرشک تازه با شاخه را به قیمت 20هزار تومان از کشاورز خریداری می‌کنند و این جوابگوی هزینه‌های کشاورز نیست.
برای ایجاد ارزش افزوده زرشک تحقیقات ویژه‌ای انجام گرفته است و در این راستا برای اولین بار ژنوم زرشک یا دستورالعمل‌های ژنتیکی توالی شده است. در همین راستا سیدمجتبی خیا‌م‌نکویی در آیین اختتامیه دومین جشنواره ملی زرشک خراسان جنوبی گفته است: «تاکنون هیچ محصولی در ایران کل ژنوم آن تعیین توالی نشده است اما طی یک سال کل ژنوم زرشک ایران که متعلق به خراسان جنوبی بوده، توالی‌یابی می‌شود.»
معاون وزیر جهاد کشاورزی تأکید کرده است: «اهمیت این پروژه زیاد است و اگر دانشگاه‌های علوم پزشکی بخواهند در بخش دارو و درمان کار فاخر و ارزشمندی در حوزه ارزش‌افزوده زرشک انجام دهند، نیاز به تعیین توالی ژنوم است.»
خیام نکویی گفته است: «طبق قولی که سال گذشته داده شد راه‌اندازی مرکز آموزش و ترویج زرشک انجام شد و امسال هم معاونت آموزش و ترویج برای تقویت این موضوع برنامه‌هایی را تدارک دیده است».
مشکلات زرشک‌کاران
محصول زرشک در استان خراسان جنوبی باید تبدیل به یک اقتصاد با جوانب مختلف شود، اما به دلیل خام‌فروشی 80 درصدی این محصول ارزش‌افزوده کمی برای زرشک‌کاران استان و کشور به همراه دارد و میزان فرآوری زرشک بسیار ناچیز است.
بازاریابی زرشک یکی دیگر از مهم‌ترین مشکلاتی است که همواره برای کشاورزان وجود دارد. به گفته احسان بیگی نایب‌رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی بیرجند، بزرگترین مشکل در حوزه زرشک مربوط به مسأله بازار فروش، بازارسازی و آشنایی ناکافی و دقیق مصرف‌کنندگان با این محصول است چراکه زرشک حدود هزار و 200 میلیارد تومان پول سرگردان را همراه خود دارد که اگر این محصول ساماندهی و فرآوری شود، این سود وارد چرخه اقتصادی خراسان جنوبی می‌شود. کمبود بارگاه‌های زرشک نیز یکی دیگر از مهم‌ترین مشکلات زرشک‌کاران استان خراسان جنوبی است.
به دلیل کمبود مکان برای خشک کردن این محصول هرساله کشاورزان با مشکلات عدیده‌ای دست و پنجه نرم می‌کنند. دلالی از دیگر مشکلات کشاورزان زرشک‌کار است؛ چرا که بسیاری از دلالان زرشک نتیجه زحمت یک‌ساله آنها را با قیمت‌های بسیار پایین خریداری می‌کنند و به دوبرابر قیمت می‌فروشند و در واقع سود اصلی تولید زرشک به جیب دلالان می‌رود. متأسفانه این معضلی است که بسیاری از کشاورزان با آن مواجهه هستند.
صادرات زرشک
زرشک بی‌دانه و زرشک دانه‌دار ایرانی علاوه بر تضمین اشتغال برای روستاییان و مرزنشینان به 30 کشور دنیا از جمله روسیه، آلمان، استرالیا، اتریش، هلند، امارات متحده عربی و امریکا صادر می‌شود اما میزان صادرات این محصول پایین است.
محصول زرشک به محصولاتی ازجمله شربت، آب‌زرشک، پوره زرشک و کنسانتره زرشک فرآوری شده و به استان‌های همجوار و کشورهای اروپایی صادر می‌شود. بنابر اعلام رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی بیرجند صادرات زرشک سال 1401 در خراسان جنوبی حدود ۵۰۰ تن بود که این میزان صادرات با توجه به اینکه قطب تولید در دنیا هستیم، بسیار پایین است.
انتظار می‌رود با توجه به قطب تولید زرشک در ایران، تمهیدات کافی برای توسعه صادرات و افزایش ارزش‌افزوده برای این محصول در کشور ایجاد شود تا به این واسطه برای کشاورزان زرشک‌کار تمایل بیشتری برای ارتقای تولید ایجاد شود.