خسارت ناشی از فرسایش خاک در کشور 10.7 میلیارد دلار برآورد شده است
فرسایش؛ مهم‌ترین معضل خاک در ایران
نفیسه امامی
روزنامه نگار
یکی از چالش‌هایی که اقلیم و محیط زیست کشور را درگیر کرده است، معضل فرسایش خاک است که بسیار آرام اما در مقیاس گسترده در کشور در حال رخ دادن است. در واقع خاک تجدیدپذیر نیست و با فرسایش آبی و تبدیل شدن به رسوبات به درون رودخانه‌ها می‌رود یا در فرسایش بادی تبدیل به ریزگرد و گرد‌و‌غبار شده و به شهرها و مناطق دیگر وارد می‌شود.
اگرچه عامل اصلی فرسایش خاک، آب یا باد است اما اثرات زیانباری که فرسایش خاک توسط انسان با افزایش روند شهرنشینی و تحمیل اثرات غیرقابل جبران بر جنگل‌ها، مراتع، خاک و زمین ایجاد کرده و می‌کند نیز غیرقابل جبران است.
متأسفانه طبق بررسی‌های انجام گرفته مشخص شده است ایران وضعیت نامناسبی در معضل فرسایش خاک دارد به‌طوری که میزان فرسایش خاک در ایران سه برابر میانگین جهانی است. این در حالی است که تشکیل هر سانتیمتر خاک هزار سال طول می‌کشد و در واقع خاک از منابع تجدیدناپذیر محسوب می‌شود.
عمده‌ترین دلایل فرسایش خاک در کشور
فرسایش خاک زمین‌های کشاورزی، مراتع و جنگل‌ها را در معرض تخریب قرار می‌دهد که این مسأله به‌طور جدی امنیت غذایی را در بلندمدت می‌تواند مورد تهدید قرار دهد. برآوردهای تقریبی و آمارهای کارشناسی خارج از ساختارهای دولتی و اداری حدود ۵۰ میلیارد دلار خسارت سالانه فرسایش خاک در ایران را تخمین می‌زنند.
از عمده‌ترین دلایل فرسایش شدید خاک در کشور باید به از بین بردن پوشش گیاهی، شخم زدن زمین‌های کشاورزی در راستای شیب، رها شدن دام‌ها در مراتع و جنگل‌ها، تغییر شدید کاربری اراضی، گسترش بیابان‌زایی و میزان بارندگی سالانه بسیار ناچیز اشاره کرد که باعث شده است تا کارشناسان زنگ خطر فرسایش خاک را در کشور به صدا درآورند و بر لزوم توجه ویژه به حفاظت آب و خاک برای دستیابی به توسعه پایدار تأکید کنند.
متوسط فرسایش خاک در ایران ۱۶.۵ تن در هکتار است
متوسط فرسایش خاک در آسیا 3.47 تن در هکتار و خسارت ناشی از فرسایش خاک 10.7 میلیارد دلار در کشور برآورد شده است. اسدی رحمانی رئیس مؤسسه خاک و آب کشور، میانگین فرسایش خاک در کشور را بر‌اساس آمارهای ارائه شده از پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و هم سازمان آبخیزداری و منابع طبیعی، حدود ۱۶.۵ تن اعلام کرده که این عدد نرخی بالایی است و باید برای کاهش آن اقداماتی صورت بگیرد و از سوی دیگر سبک کشاورزی در دیم‌زارها هم باید تغییر کند.
رحمانی تأکید کرده است: منابع خاک در کشور با معضلات مهم و مختلفی مانند فرسایش، شوری، کاهش کربن عالی و کاهش بنیه حاصلخیزی مواجه است.
طبق اعلام رئیس مؤسسه خاک و آب، کشور ما ۱۶۵ میلیون هکتار مساحت دارد که حدود ۲۵ میلیون هکتار از آن قابلیت کشاورزی دارد که از این مقدار فقط ۱۸.۵ میلیون هکتار در چرخه کشاورزی است و سالانه فقط در حدود ۱۴.۵ میلیون هکتار در آن زراعت می‌شود.
اسدی رحمانی با بیان اینکه چالش‌های متعددی در زمینه خاک کشور داریم، گفته است: مهم‌ترین معضل خاک در ایران فرسایش و بعد از آن شوری خاک است.
او رفتن به سمت کشاورزی حفاظتی را یکی از راه‌های جلوگیری از فرسایش خاک دانست و افزوده است: شخم زدن در جهت خلاف زمین یکی از همین راه‌ها است.
اسدی با اشاره به اینکه کربن عالی در خاک، نقش خون در بدن را دارد، گفت: طرح‌های تحقیقاتی ما نشان می‌دهد که حدود ۷۰ درصد از خاک کشور ما یک درصد کربن عالی دارند و حیات، پایداری و حاصلخیزی خاک به کربن عالی بستگی دارد که کمبود آن یکی دیگر از چالش‌های خاک در کشور است.
اقداماتی که جلوی فرسایش خاک را می‌گیرد
در شرایطی که ایران یکی از کشورهای درگیر با مسأله فرسایش خاک است، راهکارهایی برای جلوگیری از این معضل وجود دارد که مالچ پاشی یکی از بهترین روش‌های جلوگیری از این مسأله است؛ راهی موقت که می‌تواند خاک را پوشش دهد. اگرچه یکی دیگر از اقدامات اساسی برای جلوگیری از فرسایش خاک ایجاد پوشش گیاهی مناسب در هر منطقه و اقلیم است تا با ایجاد مانع و کاهش سرعت باد در نزدیکی سطح زمین و رساندن آن به فرسایش کمتر منجر گردد.
عملیات آبخیزداری و آبخوانداری از اقدامات زیربنایی نیز در راستای حفظ آب و خاک است. بنا بر تأکید کارشناسان حوزه آب و خاک، نخستین و مهم‌ترین بحث در زمینه پیشگیری از فرسایش خاک حفظ رطوبت خاک است. خاکی که خشک باشد با کوچک‌ترین باد جریان پیدا می‌کند و همان خاک با اولین سیلاب شسته می‌شود و در پایین دست رسوب می‌کند؛ بنابراین با مدیریت صحیح منابع آب و خاک می‌توان تا حدودی فرسایش خاک را گرفت.
طبق نظر کارشناسان جلوگیری از چرای بی‌رویه دام‌ها، بذرپاشی و بذرکاری، هدایت آب‌های اضافی به مجاری مناسب بخش دیگری از راهکارهای مقابله با معضل فرسایش خاک است.
حفظ خاک امنیت غذایی را به همراه دارد چراکه ۹۵ درصد مواد غذایی انسان وابسته به خاک است و تا سال ۲۰۵۰، نیاز به غذا به میزان ۶۰ درصد افزایش پیدا می‌کند.
بنابراین اولویت مدیریت خاک امری ضروری است تا با استفاده از اقدامات پیشگیرانه از فرسایش بیشتر خاک جلوگیری به عمل آید.