شکنندگی اقتصاد با خام‌فروشی تداوم خواهد یافت
واکاوی دلایل تحریم کالاهای ایرانی
فرنوش شیروانی
کارشناس آمار اقتصادی
بند پنجم سیاست‌های کلی تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی ابلاغی از سوی رهبر معظم انقلاب در۲۴ بهمن‌ماه ۱۳۹۱ به موضوع «تکمیل زنجیره تولید از مواد خام تا محصولات نهایی با رعایت اصل رقابت‌پذیری و فاصله گرفتن از خام‌فروشی در بازه زمانی معین» اشاره می‌کند.
از مهم‌ترین آسیب‌های خام‌فروشی که عبور از آن در یک بازه زمانی مورد تأکید رهبری نیز بوده، می‌توان به مواردی نظیر اتلاف منابع، کاهش ارزش افزوده، وابستگی به خارج از کشور و غیره اشاره کرد. برای بررسی وضعیت خام‌فروشی و میزان استفاده از ارزش افزوده در محصولات صادراتی از شاخصی به نام پیچیدگی اقتصادی استفاده می‌شود.
شاخص پیچیدگی اقتصادی، میزان توانایی کشورها را در تولید کالاهای پیچیده از رهگذر فراهم ساختن ساختارهای مناسب برای تعامل افراد در راستای تجمیع دانش‌ها و متنوع و کاربردی کردن آن نشان می‌دهد. بر همین اساس، بررسی وضعیت پیچیدگی اقتصادی محصولات صادراتی کشور نسبت به دیگر کشورها مدنظر قرار می‌گیرد.
صادراتی غیرمتنوع
براساس آخرین اطلاعات منتشرشده در سال ۲۰۲۱ میلادی، ژاپن با شاخص ۲.۲۶، سوئیس ۲.۱۴، کره‌جنوبی ۲.۰۳، آلمان ۱.۹۳ و سنگاپور با ۱.۸۳ جزو پنج کشور اول در رتبه‌بندی پیچیدگی اقتصادی قرار دارند. ایران از بین ۱۳۳ کشور رتبه‌بندی شده، در رتبه هفتاد و سوم با شاخص پیچیدگی اقتصادی منفی ۰.۱۸۷ قرار گرفته است که در زمره اقتصادهای به نسبت ساده قرار دارد و این یعنی، ایران سبد صادراتی غیرمتنوع و کالاهای غیرپیچیده صادراتی دارد.
شاخص پیچیدگی کالاهای صادراتی
بررسی شاخص پیچیدگی کالاهای صادراتی برای سال ۲۰۲۱ براساس کد تعرفه چهاررقمی نشان می‌دهد، عمده کالای صادراتی ایران با سهم ۲۵ درصد از کل صادرات ایران مربوط به روغن‌های نفتی و روغن‌های به‌دست آمده از مواد معدنی قیری، خام بوده که جزو کالای با پیچیدگی پایین است و عدد شاخص پیچیدگی آن ۲.۴- است.
دومین کالای صادراتی در سال ۲۰۲۱ روغن‌های نفتی و روغن‌های به‌دست‌آمده از مواد معدنی قیری، غیر از نفت خام؛ فرآورده‌هایی که در جای دیگر اعلام نشده یا گنجانده نشده‌اند، حاوی ۷۰ درصد یا بیشتر از روغن‌های نفتی یا روغن‌های به‌دست آمده از کانی‌های قیری بوده و این روغن‌ها اجزای اصلی فرآورده‌ها هستند. با شاخص پیچیدگی ۰.۷۶- است که سهم ۱۴ درصدی از صادرات ایران دارد. سومین کالای عمده صادراتی مربوط به گازهای نفتی و سایر هیدروکربن‌های گازی با سهم ۱۱ درصدی از صادرات ایران با شاخص پیچیدگی ۲.۳۴- است.
عدم وابستگی زنجیره تأمین جهانی
براساس شاخص پیچیدگی اقتصادی کالا، عمده کالاهای صادراتی ایران در زمره کالاهای ساده است؛ به عبارت دیگر صادرات کشور را محصولاتی تشکیل می‌دهد که در شمار ساده‌ترین کالاها (مواد خام) تقسیم‌بندی می‌شوند؛ این درحالی است که این کالاها صادرکننده‌های دیگری نیز در سطح بین‌المللی دارند.
در واقع سبد صادراتی غیرمتنوع و کالاهای غیرپیچیده صادراتی سبب شده ایران در شاخص پیچیدگی اقتصادی، رتبه پایینی را کسب کند که همین موضوع به آسیب‌پذیری بیش از پیش اقتصاد ملی در مواجهه با تحریم‌های اقتصادی منجر می‌شود. در واقع به دلیل عدم وابستگی زنجیره تأمین جهانی به صادرات ایران، کالاهای ایرانی با حداقل هزینه به راحتی تحریم می‌شوند.
رتبه نامناسب در شاخص پیچیدگی
باتوجه به مواردی که مطرح شد اقتصادی که بر خام‌فروشی و تولید ساده استوار است، هر لحظه با خطر تهدید روبه‌روست. عدم توفیق در کاربردی و تجاری کردن دستاوردها و پژوهش‌های علمی سبب شده ایران نتواند در تولید و صادرات کالاهای پیچیده جایگاه مناسبی را در اقتصاد جهانی نصییب خود کند.
رتبه پایین ایران در شاخص پیچیدگی اقتصادی، بیانگر ساده بودن اقتصاد و وجود ضعف‌های ساختاری و همچنین آسیب‌پذیری در ساختار تولید و صادرات است. این نکات سبب شکنندگی اقتصاد ایران و سهولت جایگزینی محصولات تولیدی کشورمان توسط سایر رقبا در مواقع خاص مانند تحریم‌های بین‌المللی می‌شود.
باید در نظر داشت این وضعیت، اقتصاد ملی را بسیار آسیب‌پذیر می‌کند؛ لذا برای تحقق پیچیدگی اقتصادی در سبد صادراتی و افزایش سطح تولید محصولات باید با بسترسازی مناسب، فرایند تبدیل دانش نظری و علمی به محصولات پیچیده، نوآورانه و دانش‌بنیان را در چهارچوب سیاست‌های کلی نظام دنبال کرد.