دیپلماسی آبی تهران و باکو؛ الگویی موفق در خاورمیانه
محمدرضا عزیزپور
کارشناس صنعت آب
جریان آب و جابه‌جایی از یک نقطه به نقطه دیگر، ویژگی خاصی به این کالای بی‌بدیل داده است.
بنابر ادعای کارشناسان هیدروپلتیک به عنوان یک دانش نو پدید که هسته مرکزی آن مطالعه منازعات و همکاری‌های دو یا چندجانبه کشورها با موضوع آب است، در حال حاضر ۲۶۳ حوضه آبریز مشترک بین ۱۵۰ کشور جهان در قالب رودخانه‌ها، دریاها و دریاچه‌های بزرگ وجود دارد که از منظر روابط و حقوق بین‌الملل هم قابل بررسی هستند.
کارشناسان بین‌الملل تحلیل می‌کنند از آنجایی که ۹۰ درصد مردم جهان در کشورهایی زندگی می‌کنند که دارای منابع آبی مشترک با کشورهای دیگر هستند، بنابراین منشأ بسیاری از جنگ‌ها و منازعات سیاسی در آینده، بتدریج ازمنابع انرژی و معدنی به سوی منابع آب کشیده خواهد شد.
شاهد این ادعا در نیم قرن گذشته تا سال ۲۰۰۶میلادی، ۳۷ جنگ و منازعه بین کشورهاست که غیر از ۷ مورد، بقیه در منطقه خاورمیانه رخ داده است.
جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک کشور بزرگ و مهم در منطقه غرب آسیا و خاورمیانه، با کشورهای عراق، ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه و ارمنستان مرز مشترک دارد که می‌توان تاریخ روابط سیاسی آن را با این همسایگان به طور جداگانه از منظر هیدروپلتیک تحلیل و بررسی کرد.
طول مرزهای آبی مشترک ایران با همسایگان ۲۴۴۰ کیلومتر بوده که با نگاهی اجمالی به روابط صدساله می‌توان صرفاً از زاویه دانش نوپای هیدروپلتیک، رد پای آب را به عنوان یک کالای اساسی در منازعات و همکاری‌های دو و چندجانبه ایران و هر یک از همسایگان پیرامونی بررسی کرد.
چنان که اختلافات مرزی در غرب کشور بر سر منابع آبی و حق کشتیرانی اروند رود، باعث وقوع جنگی هشت ساله بین دو کشور ایران و عراق شد که گرچه ریشه در سال‌های دور و دراز و عوامل دیگر هم داشت.
هم اکنون در شرق کشور، بهره‌برداری مشترک از آب هیرمند بین ایران و افغانستان با وجود توافقنامه دوجانبه در سال ۱۳۵۲ به یک چالش جدی تبدیل شده است.
در شمال غربی ایران اما دیپلماسی آبی با همسایگان به گونه دیگری روایت می‌شود؛ در حالی که ترکیه بویژه در سال‌های اخیر، منافع ملی و سیاست خارجی خود را با کنترل بیشتر بر منابع آبی و احداث سدها به هم گره زده و نگرانی‌های زیادی را در کشورهای همسایه بویژه ایران، عراق و سوریه ایجاد کرده، میزان همکاری ایران با جمهوری آذربایجان از رودخانه مرزی ارس می‌تواند به عنوان یک الگوی موفق، در سطح منطقه خاورمیانه مطرح و حتی به عنوان موضوع پژوهش‌های دانشگاهی به شکل علمی بررسی شود.
سه سال قبل در بهار ۱۴۰۰ ایران و جمهوری آذربایجان به پاس نیم قرن بهره‌برداری متساوی و مشترک از آب رودخانه مشترک و سد ارس، مراسم جشنی در نقطه صفر مرزی برگزار کردند، نقطه‌ای که به قول حافظ شاعر بلندآوازه، تنفس در ساحل و کناره‌های آن مایه آرامش روح و روان است.
بیش از ۵۰ سال از همکاری‌های مشترک ایران و جمهوری آذربایجان در بهره‌برداری از رودخانه مرزی ارس می‌گذرد و طی این سال‌ها به مدد سازه‌های احداث شده و ابزارهای اطلاع رسانی و سامانه‌های پیش‌بینی و اندازه‌گیری ورودی وخروجی آب، تا حد زیادی خسارت‌های ناشی از طغیان رودخانه در دو کشور به حداقل رسیده است.
علاوه بر آن کارشناسان آبی دو کشور برای نمونه‌برداری مقدار وکیفیت آب، سالانه چندین بار با هم ملاقات می‌کنند.
در حقیقت این رودخانه، موجب تحکیم بیشتر روابط و پیوندهای تاریخی میان دو کشور شده و به مدیریت بهینه و استفاده مشترک از منابع آب کمک کرده است.
اینک با بهره‌برداری از سد استراتژیک قیز قلعه سی، دو کشور در آستانه فصل جدیدی از روابط دیپلماتیک و همکاری‌های مشترک قرار گرفته‌اند.
ایران و جمهوری آذربایجان تاکنون روی رودخانه ارس چندین سد احداث کرده‌اند، ابتدا ایران با اتحاد جماهیر شوروی در نیمه دهه ۴۰ شمسی سد و نیروگاه برقابی ارس را در شهرستان پلدشت ساختند.
صدها کیلومتر پایین‌تر در استان اردبیل و آن سوی ارس، سدهای انحرافی میل و مغان برای بهره‌برداری بهینه از دشت‌های حاصلخیز میل و مغان که توانایی سه بار کشت سالانه را دارد، طراحی و احداث شد که بررسی آثار اقتصادی و اجتماعی آن در این منطقه، در محدوده سطور این یادداشت نمی‌گنجد و خود مقوله‌ای جداگانه است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، سد خداآفرین بعد از فروپاشی اتحاد جماهیرشوروی، بین ایران و جمهوری آذربایجان ساخته شد.
سدهای خداآفرین و قیزقلعه سی برخلاف سد ارس که در زمان حاکمیت ثبات نسبی در قفقاز جنوبی احداث شد، در بحبوحه اختلافات مرزی جمهوری آذربایجان و ارمنستان در فاصله کمی از محل مناقشه احداث شده و تردد، برداشت مصالح و فعالیت درکارگاه این سازه‌های عظیم بین‌المللی در مقاطع مختلف زمانی، تحت تأثیر این موضوع بوده است.
در واپسین سال‌های احداث سد قیز قلعه سی که تماماً به دست پرتوان مهندسان و مشاوران ایرانی ساخته شده و اکنون این سد با فاصله ۱۲ کیلومتری از سد خداآفرین، با اهداف مشترک در مرحله بهره‌برداری قرار گرفته تا در قالب بزرگترین شبکه آبیاری و زهکشی شمال غرب ایران، آب را به مزارع استان‌های اردبیل و آذربایجان شرقی برساند.
گزافه نیست اگر بگوییم اینجا محل تلاقی تاریخ، اقوام و سیاست است که در میانه این معرکه چند سد هم ساخته‌اند.
به امید آنکه مردم دو کشور و منطقه، سال‌های متمادی از نعمت خدادادی آب برای تداوم صلح و دوستی بهره‌مند شوند.
طول مرزهای آبی مشترک ایران با همسایگان ۲۴۴۰ کیلومتر است