بحران سیلاب‌ها؛ نتیجه دو دهه عقب‌ماندگی در طرح‌های آبخیزداری
حوادث طبیعی همواره در طول تاریخ رخ داده‌اند و معمولاً زمانی تبدیل به خسارت و تلفات انسانی می‌شوند که در کنار محل زندگی انسان رخ دهند.
اگر زلزله‌ای در کویر رخ دهد فاجعه ایجاد نمی‌شود چون جمعیت و سازه‌ای نیست، ولی اگر سیلابی در محل زندگی انسان اتفاق بیفتد، می‌تواند تبدیل به فاجعه شود.
گفتنی است ایران در شمار ۱۰ کشور بلاخیز دنیا قرار دارد و زلزله، سیل و خشکسالی از مهم‌ترین بلایای رخ داده در تاریخ ایران هستند.
از زمان‌های ماقبل تاریخ، مردم برای دسترسی به سیستم حمل‌ونقل ارزان و راحت و همچنین داشتن دسترسی به منابع غذایی و تجارت، کنار دریاها و رودخانه‌ها تجمع و سکونت داشته‌اند.
چنانچه جمعیت انسانی در کنار منابع طبیعی آبی متمرکز نبودند، هیچ نگرانی از بروز سیل وجود نداشت، ولی به هر حال وجود خاک حاصلخیز کنار رودخانه‌ها منوط به جاری شدن سیلاب‌های متعدد و وجود انواع رسوب‌گذاری‌های عادی همراه با آن است. بر اساس نقشه سیل‌خیزی مخاطرات آبی کشور، محل زندگی ۶۹ درصد از جمعیت ایران در ۴۵۰ شهر و 8 هزار و ۶۵۰ آبادی مناطق مستعد سیل‌خیزی است. در مجموع حدود 60 میلیون نفر از جمعیت ایران در نقاط سیل‌خیز سکونت دارند.
به طور معمول سیل‌ها به دو صورت جاری می‌شوند؛ سیل سطحی در نواحی مسطح یا پست، زمانی رخ می‌دهد که آب ناشی از بارش باران یا ذوب شدن برف‌ها با سرعتی بیش از نفوذ یا تشکیل روان‌آب سطحی تأمین شود.
سیل رودخانه‌ای در تمامی انواع رودها و جویبارها، از کوچک‌ترین جویبارهای مقطعی در مناطق مرطوب گرفته تا کانال‌های فصلی در مناطق خشک و بزرگ‌ترین رودخانه‌های جهان رخ می‌دهد. از تغییر کاربری بستر و حریم رودخانه‌ها و تجاوز به حریم آن، از بین بردن و تخریب پوشش گیاهی، جنگل‌ها و مراتع، بی‌توجهی به عملیات آبخیزداری در حوضه‌های بالا‌دست بویژه در سدهای کشور، توجه نکردن به ظرفیت مهم‌ترین تالاب‌های کشور به عنوان کاهنده شدت سیلاب و پذیرنده سرریز آب رودخانه‌ها و روان‌آب‌های سطحی در کشور، انجام ندادن عملیات آبخوان‌داری، بی‌توجهی به الگوی منطقی پراکنش و کاربری صنعتی، کشاورزی و خدماتی در حوضه‌های مهم آبریز کشوری، کاربری نامناسب اراضی و توجه به برخی از شرایط ویژه اقلیمی-جغرافیایی در کشور و دست آخر توجه نکردن به یکپارچگی منابع تالابی بویژه دست‌اندازی به ریخت‌شناسی تالاب‌ها به عنوان عوامل مهم و تأثیر‌گذار در جاری شدن سیلاب‌ها در کشور یاد می‌شود.
ناگفته نماند بیش از ۸۰ درصد مساحت کشور ایران، خشک، نیمه‌خشک و بیابانی است، اما احتمال وقوع سیلاب، هم در فصول بهار و زمستان و هم در فصل خشک تابستان وجود دارد.
در فصل تابستان معمولاً ایران خشک است، اما نباید فراموش کنیم در فصل گرم سال هم وقتی شرایط مساعد باشد، از طرف جنوب‌شرقی یعنی از اقیانوس هند رطوبت به ایران می‌رسد و باران رخ می‌دهد.
محمد‌حسن نامی، رئیس سازمان مدیریت بحران اعلام کرده است که حوادث و بحران‌ها سالانه حدود ۷۰ تا ۸۰ هزار میلیارد تومان خسارت به کشور وارد می‌کنند که در سال 1401 دولت حدود ۳۷ هزار میلیارد تومان تملک (کمک مستقیم دولت) و حدود ۵۷ هزار میلیارد تومان تسهیلات پرداخت کرده که هزینه بحران را در کشور به مرز ۱۰۰ هزار میلیارد تومان رساند و ادامه داد که توده مانسون یا باران‌های موسمی به حدود ۱۷۹ هزار هکتار از باغات و زمین‌های کشاورزی خسارت وارد کرد.
برآورد می‌شود خسارت هر سیل در کشور دست‌کم ۴۴۰ میلیارد تومان باشد. واقعیت این است که سالانه بیش از ۳۵۰ میلیون مترمکعب خاک همراه با سیلاب‌ها شسته شده و در مخزن سدها رسوب‌گذاری می‌شود.
به عبارتی، میزان خاکی که هر ساله وارد مخزن‌های سدهای کشور می‌شود معادل ۶ برابر حجم سد شیرین‌دره در شهرستان مانه و سملقان خراسان‌شمالی است. در کنار آن، میزان فرسایش خاک در ایران سالانه ۱۶.۴ تن در هر هکتار، هرچند شاخص جهانی آن ۲.۵ تن در هر هکتار است.
۱۲۵ میلیون هکتار از عرصه منابع طبیعی کشور اکنون در معرض فرسایش آبی قرار دارد. با این حال بررسی‌ها نشان می‌دهد طرح‌های آبخیزداری احتمال بروز سیل را تا ۷۰ درصد کاهش می‌دهد.
در عین حال آبخیزداری می‌تواند به تولید ۱۰۰ میلیارد متر مکعب منابع آبی در سال و همچنین به عنوان روشی برای مدیریت منابع آبی خدادادی از قبیل بارش برف، باران و تگرگ و جلوگیری از سیل و سیلاب کمک کند.
سالانه میزان بارش برف و باران در کشور چیزی حدود ۴۱۲ میلیارد مترمکعب بوده که معادل استخری به مساحت کشور قطر با عمق ۳۵ متر است.
گفته می‌شود از این منابع آبی بارشی، بخش مهم آن با تبخیر از دست می‌رود و فقط یک‌پنجم آن به دست مصرف‌کننده می‌رسد.
یکی از راه‌های مهار سیلاب‌ها سدها هستند. سدها از دیرباز به عنوان یکی از مهم‌ترین سازه‌های بشر برای مهار آب و توسعه پایدار شناخته شده و به عنوان سازه‌هایی چند‌منظوره، مزایای متعددی برای مناطق محلی و صنایع به ارمغان می‌آورند و کاربرد اصلی آنها ذخیره آب، کنترل سیل و تولید برق است.
از جمله سدهای احداث شده که نقش مهم و کلیدی در مهار و کنترل سیلاب در کشور داشته‌اند می‌توان به سدهای کارون3، کارون4، عباسپور، گتوند، دز، رودبار لرستان، کرخه، سیمره، چمشیر، داریان، آزاد، سردشت و کانی‌سیب اشاره کرد که در سال‌های اخیر نقش پررنگ و کلیدی در حفاظت مناطق مسکونی و زراعی برابر آسیب‌ها و تخریب‌های احتمالی ناشی از سیلاب‌های ایجاد شده بر اثر بارندگی‌های شدید داشته‌اند.
محمد جوانبخت، معاون آب و آبفای وزیر نیرو اعلا م کرده است که وزارت نیرو در دولت سیزدهم در بخش سازه‌ای حدود یک‌هزار طرح بزرگ نیمه‌تمام را تعیین‌تکلیف کرد که برخی از این طرح‌ها حدود ۲۵ سال قبل کلنگ‌زنی شده بودند وهمچنین بیش از ۲۰۰ طرح اضطراری تأمین آب اجرا شده است که ۸۶ مورد از این تعداد بزرگ‌مقیاس بودند. به صورت مشخص، یکی از این طرح‌های نیمه‌تمامی که در دولت قبل نیمه‌کاره رها شده بود، سدها بودند که در دولت سیزدهم تعیین‌تکلیف شدند؛ سدهایی که با ساختن و به اتمام رسیدن آنها در دو سال گذشته، مانع از بروز خسارت‌های بسیار سنگین در حین روان شدن سیلاب‌ها شده‌اند.
از این منظر، کارنامه وزارت نیرو از ابتدای دولت سیزدهم کارنامه موفق و درخشانی بوده است.
ناگفته نماند با وجود احداث سدها، وزارت نیرو در زمینه پیشگیری و مهار سیلاب‌ها نیز تکالیفی برعهده گرفته است.
میزان خاکی که هر ساله وارد مخزن‌های سدهای کشور می‌شود معادل ۶ برابر حجم سد شیرین‌دره در شهرستان مانه و سملقان خراسان شمالی است. در کنار آن، میزان فرسایش خاک در ایران سالانه ۱۶.۴ تن در هر هکتار، هرچند شاخص جهانی آن ۲.۵ تن در هر هکتار است