4 مزیت مهم همکاری در رودخانههای مشترک مرزی
سد«قیزقلعه سی» پروژه آبی مشترک ایران و جمهوری آذربایجان، پیش از ظهر یکشنبه (۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳) با حضور دکتر سیدابراهیم رئیسی و « الهام علی‌اف» رؤسای جمهور ۲ کشور در خداآفرین استان آذربایجان شرقی افتتاح شد. این سد یکی از پروژه‌های مهمی بوده که در دولت سیزدهم مورد پیگیری قرار گرفت و به نتیجه مطلوبی رسید. از این سد به عنوان آخرین پروژه افتتاح شده به دست رئیس جمهور شهید و مردمی یاد می‌شود. در همین راستا گفت‌وگویی با حسین ربیعی عضو هیأت علمی دانشگاه خوارزمی صورت گرفته که از نظر می‌گذرد.
سد قیز قلعه سی پلی برای امنیت و توسعه میان ایران و جمهوری آذربایجان است و این سد به توسعه مناطق مرزی شمال غرب کشور و رونق کشاورزی در این مناطق کمک می‌کند.
پیرامون افتتاح سد قیز قلعه سی که با حضور رؤسای ایران و جمهوری آذربایجان افتتاح شد باید گفت که اگر چه قلعه‌ها همواره در ارتفاعات خشکی و برای دیده‌بانی و تأمین و تضمین امنیت ساخته می‌شده‌اند، اما این بار «قلعه سی»؛ نه روی ارتفاعات که روی دره‌ای احداث شده تا پلی برای همکاری و دوستی مردمان هم کیش دو سوی دره و مرز باشد.
تجربیات سال‌ها بررسی و شرکت در ده‌ها نشست برای میانجیگری و حل اختلافات رودخانه‌ای، دو نفر از برجسته‌ترین کارشناسان سازمان ملل (گری و سدوف) را به این نتیجه رسانده که شریک شدن همسایه‌ها در منابع آب مشترک مرزی، بهترین سازکار شناخته شده برای مشارکت در استفاده از رودخانههای بین‌المللی است.
احداث این سد در توسعه روابط دو کشور همسایه چه تأثیرات اثرگذاری را به دنبال دارد؟
اگر چه شریک شدن در آب، در اصول اولیه قوانین هلسینکی برای استفاده از آب‌های رودخانههای بین‌المللی در سال ۱۹۶۶ مطرح و در کنوانسیون ۱۹۹۷ سازمان ملل متحد درباره قانون استفاده از رودخانههای بین‌المللی به‌عنوان راهکار مسالمت‌آمیز، پیشنهاد شده است اما با این حال دست‌کم در خاورمیانه و مناطق پر تنش آبی پیرامون ما، تجربیات زیادی برای فعالیت‌های مشارکتی در بهره‌برداری از منابع آب دیده نمی‌شود.
همکاری مشترک در زمینه بهره‌برداری از منابع آبی می‌تواند از اقدام یک‌جانبه و برنامه‌های مستقل ملی جلوگیری کرده و به هماهنگی برای ارتباط و تبادل اطلاعات در مورد برنامه‌های ملی، همکاری در زمینه سازگاری پروژه‌های ملی برای منافع متقابل و اقدام مشترک در زمینه طرح‌ها، مدیریت یا سرمایه‌گذاری را در برگیرد. فراتر از این، همکاری‌های آبی، دست‌کم در بردارنده چهار منفعت و سود شناخته شده است.
احداث این سد مزیت‌های بسیاری را به دنبال داشته است. از نگاه جنابعالی این مزیت‌ها شامل چه مواردی است؟
اولین سود حاصل از همکاری این است که مدیریت بهتر اکوسیستم‌ها را فراهم می‌آورد که در پی آن مزایای دیگری نیز مشتق می‌شود.
منفعت دوم، مدیریت کارآمد رودخانههای مشترک است که زمینه تولید کشاورزی و مواد غذایی و تولید انرژی را افزایش می‌دهد. مزیت سوم، منافع ناشی از کاهش تنش‌ها به‌دلیل همکاری است که منجر به کاهش تهدیدات می‌شود. منفعت چهارم این است که رودخانه‌ها می‌توانند نوعی از مزایای حاصل از همکاری بین کشورها ایجاد کنند که باعث یکپارچگی اقتصادی در میان دولت‌ها و تولید منافع بیشتر از رودخانه شوند. رودخانه ارس و سرچشمه‌های فراوان آن، در مسیری به طول بیش از یک‌هزار کیلومتر، شبکه‌ای از روستاها و شهرها را در چهار کشور ترکیه، ارمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان ایجاد کرده که ارس، مانند نخ تسبیح، این شبکه دور و دراز را به هم پیوند می‌دهد و سرنوشت همه را به هم وابسته کرده است. با وجود تلاش‌هایی که کشورهای بالادست برای مهار و کنترل آب‌ها در دستور کار دارند، اما هنوز این رودخانه زنده و جاریست و بهره‌برداری عادلانه و عاقلانه از آن، همکاری کشورهای پیرامون را ضروری ساخته است.
افتتاح این سد تا چه میزان تکمیل‌کننده سدخدا آفرین است؟
در خصوص اهمیت پروژه توسعه‌ای خداآفرین که یک کلان طرح ملی در منطقه شمالغرب ایران است بایدگفت که خداآفرین در راستای بهره‌برداری از این ظرفیت طراحی شده و افق طراحی آن، منافع ایران را در سطح ملی و منطقه‌ای تأمین می‌کند.
قیز قلعه سی پروژه مرحله دوم این طرح است که با طی مراحل طراحی و ساخت اینک به مرحله بهره‌برداری رسیده است.
با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک قفقاز این سد تا چه میزان بر روابط این منطقه تأثیرگذار است؟
واقعیت این است که منطقه ژئوپلیتیک قفقاز پس از جدا شدن از شوروی، یکی از پر‌تنش‌ترین و ناآرام‌ترین مناطق جهان بوده که همواره سایه جنگ و درگیری ارمنستان و جمهوری آذربایجان ، دسته‌بندی و قطب‌بندی بازیگران مختلف را شکل داده و زمینه ورود بازیگران غریبه زیادی را فراهم کرده است.
در دو سال گذشته و با پایان جنگ ارمنستان و جمهوری آذربایجان که چشم‌انداز صلح درمنطقه نمایان و امیدبخش شده است، نوبت همکاری و همراهی کشورهای منطقه است. اگر چه عملیات احداث سد قیز قلعه سی از سالیان پیش آغاز شده و در بطن پروژه بزرگتری به نام طرح جامع خداآفرین رقم خورده اما از نظر زمانی، به ثمر نشستن تلاش‌ها و افتتاح این سد، در مناسب‌ترین زمان ممکن است و می‌تواند بستر ایده‌آلی برای شروع همکاری‌های دوجانبه و حتی چندجانبه باشد.
مهم‌ترین مشخصات بارز سد قیز قلعه سی از نگاه شما چیست؟
سد قیز قلعه سی با استفاده از سرمایه‌گذاری مالی و فنی ایران و توسط شرکت‌های مهندسی ایران ساخته شده است و البته ذخیره آبی آن به‌صورت مساوی بین دو کشور توزیع می‌شود نگاهی به آمار و ارقام مربوط به ویژگی‌های فنی و ظرفیت‌های مخزنی سد قیز قلعه سی و وسعت زمین‌های پایین دست که از منابع آب حاصل از این سد بهره‌مند می‌شوند، نشان می‌دهد که این سد می‌تواند ابزار کارآمدی برای توسعه منطقه‌ای باشد.
همچنین برای افزایش تعاملات دوجانبه مردمان دو سوی مرز، تغییر سیاست‌های منطقه‌ای به همکاری و توسعه، دوری از اختلافات احتمالی، ارتباط و همنشینی ساکنان دو سوی مرز، افزایش روابط دیپلماتیک دو کشور، ادغام زیرساخت‌های منطقه‌ای، بازارها و تجارت، بستری برای همکاری با کشورهای بالادست رودخانه باشد. مناسبات نزدیک و استراتژیک ترکیه و جمهوری آذربایجان ، می‌تواند بر استراتژی آبی ترکیه در حوضه ارس و تضمین تداوم جریان آب در این حوضه آبی تأثیرگذار باشد و بدون تردید از فضای آرام و به دور از تنش موجود، ارمنستان هم بی‌بهره نخواهد ماند.
افزون بر جنبه‌های بین‌المللی، احداث این سد در مناطق مرزی می‌تواند زمینه توسعه مناطق مرزی و مرزنشینان، رونق کشاورزی و اقتصادی منطقه، اشتغال‌زایی، بهبود مدیریت منابع آب برای تولید برقابی و تولید کشاورزی، مدیریت سیل و خشکسالی، حفاظت از محیط زیست، تأمین آب با کیفیت و تفریح گردشگری را فراهم کند.