افزایش عمق راهبردی انرژی ایران در سازمان همکاری شانگهای
عبدالصاحب ارجمند
مدیرکل دفتر راهبری و نظارت بر انتقال و توزیع وزارت نیرو
اگرچه سازمان همکاری شانگهای با سبقه امنیتی شکل گرفت اما با توجه به ظرفیت‌های عظیم کشورهایی که در ادامه به عضویت آن درآمدند، زمینه‌های همکاری در سایر حوزه‌ها بخصوص اقتصادی و انرژی نیز دراین سازمان در دست پیگیری و اجراست.
کشورهای عضو این سازمان شامل ایران، چین، هند، روسیه، پاکستان، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان درپایان سال 2023 در مجموع 42درصد جمعیت، 24 درصد مساحت و 25 درصد تولید ناخالص ملی(GDP) جهان را به خود اختصاص داده‌اند.
اختصاص این سهم از جمعیت و تولید ناخالص ملی در دنیا به اعضای این سازمان، در صورت برنامه‌ریزی صحیح و تدوین اسناد راهبردی توسعه همکاری‌های اقتصادی و فنی بین اعضا، می‌تواند افق درخشانی را در سایه همکاری‌های فیمابین برای کشورهای عضو رقم بزند.
یکی از حوزه‌هایی که در این سازمان برای کشورهای عضو و بخصوص جمهوری اسلامی ایران مهم است، توسعه همکاری‌ها در بخش انرژی است.
درحال حاضر بزرگ‌ترین کشورهای دارای ذخایر نفت و گاز یعنی روسیه و ایران با دارا بودن 48 درصد ذخایر گازی و 24 درصد ذخایر نفت جهان و همچنین بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان انرژی جهان یعنی چین و هند با 33 درصد عضو این سازمان بوده و در مجموع کشورهای عضو این سازمان 43 درصد انرژی دنیا را مصرف می‌کنند.
این اعداد نشانگر ظرفیت عظیم بازار انرژی در بین 9 کشور عضو بوده که در صورت برنامه‌ریزی و تشریک مساعی، کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی در بخش‌های استحصال، تولید، انتقال، ذخیره سازی، تبدیل و مصرف انرژی می‌توانند از آن بهره ببرند.
در این راستا با پیگیری ایران و همکاری کشورهای عضو بخصوص چین و روسیه، سند استراتژی توسعه همکاری انرژی بین کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای تا افق سال2030 در چهار بخش تدوین و ابتدای تیرماه سال‌جاری در قزاقستان به امضای وزیران انرژی کشورهای عضو رسید که از طرف ایران وزیر نیرو در این اجلاس حضور داشت.
امضای این سند یک موفقیت استراتژیک برای کشورهای عضو و بخصوص ایران تلقی می‌شود.
در این سند که تمامی نظرات اصلاحی ایران در آن لحاظ شده، علاوه بر غیر قابل قبول دانستن اقدامات محدود‌کننده یکجانبه (تحریم)های اعمال شده در بخش سوخت و انرژی کشورهای تولیدکننده، ترانزیت‌کننده و مصرف‌کننده به منظور فشار بر دولت‌های مستقل، بر استقلال آزادی انتخاب مسیرهای انرژی، تشکیل موازنه انرژی و توسعه انرژی مطابق با منافع ملی کشورهای عضو و امنیت و دسترسی به انرژی قابل اعتماد برای کشورهای جهان تأکید شده است.
اجرای این سند مهم فرصت‌های جدیدی برای کشورهای عضو و بخصوص ایران فراهم کرده که در ادامه منطبق بر مفاد سند به برخی از آنها می‌پردازیم.
صنعت نفت و گاز
همان‌طور که گفته شد کشورهای عضو درصد بالایی از تولید و مصرف نفت و گاز و محصولات پتروشیمی در جهان را به خود اختصاص داده‌اند و زمینه‌هایی برای همکاری در این حوزه بین آنها وجود دارد که منطبق برمفاد سند به شرح ذیل است.
بدیهی است این سند فرصت گرانبهایی برای ایران و برای برون رفت از فشار تحریم‌های یکجانبه و جذب سرمایه و فن‌آوری توسعه صنایع بالادستی و پایین دستی نفت و گاز و همچنین توسعه و تثبیت بازارها فراهم می‌کند.
توسعه مؤثر صنعت نفت و گاز و پتروشیمی و ایجاد طرح‌های مشترک با هدف تولید محصولات با ارزش افزوده بالا.
توسعه ظرفیت‌های تجاری و ترانزیتی بین کشورهای عضو اعم از دریایی و زمینی.
سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز، اکتشاف و توسعه میادین و گسترش و نوسازی پالایش نفت.
جذب سرمایه‌گذاری در نوسازی، گسترش و توسعه زیرساخت‌های جدید حمل و نقل نفت و گاز از جمله گاز طبیعی و گاز مایع.
تأکید بر تأمین نیازهای داخلی نفت و گاز اعضا از طریق استفاده اولویت‌دار از منابع نفت و گاز تولید شده در قلمرو سایراعضا و ایجاد هاب انرژی.
صنعت برق
درحال حاضرحدود 45 درصد تولید برق و 41 درصد ظرفیت نیروگاهی جهان متعلق به کشورهای عضو این سازمان بوده که در زمینه تولید، تبادل انرژی الکتریکی و توسعه نیروگاه‌ها و شبکه‌های برق بخصوص نیروگاه‌های حرارتی و تجدیدپذیر و خطوط انتقال توان بالای UHVAC و HVDC بازار بزرگی را پیش روی اعضا قرار داده و زمینه‌های همکاری زیر را شکل می‌دهد:
ایجاد تنوع و توسعه منابع پاک وکارآمد برق و توسعه پلتفرم‌های تجارت برق وذخیره‌سازهای انرژی و افزایش کیفیت توان برق در کشورهای عضو.
اتصال زیرساخت‌ها و ادغام منابع مختلف تولید برق و ایجاد بازار منطقه‌ای برق بین کشورهای عضو.
مشارکت و سرمایه‌گذاری در نوسازی، بازسازی و تعمیرات تأسیسات برق.
توسعه همکاری در تبادل دانش و تولید و صادرات تجهیزات نیروگاهی و انتقال برق.
کمک به پیاده‌سازی تحول دیجیتال درصنعت برق و ایجاد یک سیستم انرژی هوشمند برای ایجاد یک سامانه کارآمد، ایمن و قابل اعتماد برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان انرژی الکتریکی کشورهای عضو.
منابع انرژی تجدیدپذیر و کم کربن
درحال حاضر 33درصد انرژی تجدیدپذیر جهان در کشورهای عضو شانگهای تولید می‌شود و کشور چین با 1050 گیگاوات دارای بیشترین نیروگاه خورشیدی و بادی در جهان و همچنین بزرگ‌ترین سازنده نیروگاه‌های خورشیدی و بادی عضو این سازمان هستند.
با توجه به برنامه‌های بلندپروازانه کشور چین برای توسعه نیروگاه‌های خورشیدی در کل دنیا و وسعت سرزمینی و ضریب تولید بالای نیرگاه‌های خورشیدی در ایران و بخصوص اختلاف افق بین ایران به عنوان غربی‌ترین کشور با چین، در صورت ایجاد بزرگراه‌های الکتریکی که شامل چندین خط انتقال توان بسیار بالا در یک کریدور بوده و در مطالعات جهانی لحاظ شده، مزیت استراتژیک بالایی برای ایران در تبادل توان انرژی پاک با چین و سایر کشورهای عضو ایجاد خواهد شد.
زمینه‌های همکاری در امتداد سند امضا شده به شرح زیر است:
سرمایه گذاری‌های مشترک در تولید انرژی و تجهیزات منابع تجدیدپذیر.
توسعه فناوری‌های پیشرفته، صرفه‌جویی در منابع، انرژی کارآمد و سبز و کم انتشار جهت توسعه پایدار کشورهای عضو.
مبادله دانش و دانشجو و تشکیل پایگاه دانش و فناوری و سازماندهی تعاملات بین مؤسسات علمی و پژوهشی در زمینه منابع انرژی تجدیدپذیر.
توسعه منابع تجدیدپذیر به‌صورت متمرکز و بزرگ برای شهرهای بزرگ و در مقیاس متوسط و کوچک برای شهرهای کوچک و روستاها و توسعه مشاغل کوچک و متوسط در حوزه منابع تجدیدپذیر.
همکاری‌های علمی و فنی در توسعه سیستم‌های ذخیره‌ساز انرژی و تولید سوخت‌های جدید.
صرفه‌جویی و بهبود بهره‌وری انرژی
دراقتصاد جهانی مدیریت و بهینه‌سازی مصرف انرژی گزینه محبوبی به شمار می‌رود که با توجه به مصرف بالای انرژی اعضای این سازمان وتأثیر آن در تغییرات اقلیمی اقدامات متنابهی را می‌توان برای آن تعریف کرد.
ازطرفی، شدت مصرف انرژی در ایران بالا بوده و تبادل دانش، تجربه و فن‌آوری بهینه‌سازی در حوزه‌های تولید، تبدیل، انتقال و مصرف انرژی می‌تواند برای کشورمان دستاوردهای مثبتی به همراه داشته باشد که در مفاد سند به شرح ذیل گنجانده شده است.
جذب سرمایه برای صرفه‌جویی در انرژی و افزایش بهره‌وری انرژی بین کشورهای عضو
تبادل مطالعات و تجربیات و دانش برای رویکردهای جدید در صرفه‌جویی و افزایش بهره‌وری انرژی در بخش‌های انرژی‌بر مانند صنعت، حمل و نقل، ساخت‌وساز مسکن و خدمات عمومی. ارزیابی سیاست‌ها و عملکرد شرکت‌های کشورهای عضو در زمینه صرفه‌جویی و افزایش بهره‌وری انرژی. سازماندهی بهینه تأمین منابع و مصالح و انرژی ساختمان‌ها (تأمین برق، حرارت، و مصر ف انرژی برای تأمین آب، فاضلاب و تهویه و...) مبتنی بر فناوری هوش مصنوعی. افزایش آگاهی‌های عمومی در مورد صرفه‌جویی و بهره‌وری انرژی و تغییر سبک زندگی منطبق با آن. زمینه‌های همکاری دیگری که در سند گنجانده شده شامل صنعت زغال سنگ و استفاده از انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز است. اگرچه زغال سنگ در سبد انرژی مصرفی ایران نقشی ندارد، اما 27 درصد انرژی جهان و 47 درصد انرژی کشورهای عضو سازمان از آن تأمین شده که میزانی تعیین‌کننده محسوب می‌شود.
فرصت‌های این صنعت برای ایران هم استفاده از فناوری‌های جدید و دوستدار محیط زیست و در اختیار کشورهای عضو برای تنوع بخشی به سبد منابع انرژی اولیه و هم تأمین انرژی جایگزین این منبع برای سایر کشورهاست.
بــــرش
سازمان شانگهای فرصتی بی‌نظیر برای توسعه انرژی ایران
باتوجه به اینکه پنج کشور عضو این سازمان، هسته‌ای بوده و سهم 25 درصدی از جهان برای تأمین انرژی خود از این منبع را داراست، تبادل تجربه، دانش و فناوری استفاده از انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز و ارتقای ایمنی تأسیسات با در نظر گرفتن پیمان‌های بین‌المللی می‌تواند در تأمین انرژی و توسعه پایدار این کشورها نقشی تعیین‌کننده داشته باشد. با وجود تحفظ برخی کشورها، نظرات ایران در این حوزه نیز در سند ملحوظ شده است. استفاده از ظرفیت‌های این سند برای توسعه امنیت، بازارها و زیرساخت‌های انرژی کشور مستلزم تأثیرگذاری جدی نهادهای ذیربط در تدوین نقشه راه اجرای آن در سازمان همکاری شانگهای و پیگیری تنظیم و مبادله تفاهمنامه‌ها و قراردادهای دو و چندجانبه بر اساس مفاد سند بوده که فرصت بی‌نظیری در اختیار کشور قرار می‌دهد تا علاوه بر جذب و تبادل سرمایه و فناوری برمشکلاتی که تاکنون دراین زمینه با کشورهای عضو داشت و زیرساخت‌های رفع آن مسائل در این سند آورده شده فائق آید.