میراث تلخ دولت قبل در هدررفت بالای آب در کشور
میزان آب بدون درآمد در کشور ۳۱.۵ درصد و تعداد انشعاب آب غیر مجاز ۶۰۰ هزار بوده است
شناسایی یکصد هزار انشعاب آب غیرمجاز در کشور، رقمی قابل‌توجه با هدف جلوگیری از هدررفت آب در کشور است.
«سیدعلی سیدزاده»، مدیرکل دفتر مدیرت مصرف آبفای کشور، میزان آب بدون درآمد در کشور را ۳۱.۵ درصد دانسته و اعلام کرده که در حال حاضر ۶۰۰ هزار انشعاب آب غیرمجاز درکشور وجود دارد.
بیشترین انشعاب آب غیرمجاز در استان‌هایی چون خوزستان و اطراف مشهد قرار دارد. واقعیت این است که از ۳۱.۵ درصد آب توزیعی بدون درآمد در شرکت آب و فاضلاب کشور ۱۵ درصد به هدررفت آب به‌دلیل فرسودگی شبکه‌های توزیع و خطوط انتقال مربوط می‌شود.
گفته می‌شود که میزان آب بدون درآمد در بخش شبکه آب شهری یک میلیارد و 600 میلیون مترمکعب بوده که با اضافه کردن آب بدون درآمد بخش روستایی، مجموع آن حدود 2 میلیارد مترمکعب در سال می‌شود. ۲۰ درصد شبکه آبرسانی کشور شامل ۶۵ هزار کیلومتر فرسوده بوده که ۶۰ هزار میلیارد تومان اعتبار برای اصلاح و بازسازی نیاز دارد.
به‌نظر می‌رسد که بخشی از آب بدون درآمد مربوط به کنتورهای خراب یا انشعابات غیرمجاز بوده که پنج درصد آب تولیدی از طریق انشعابات غیرمجاز مصرف می‌شود. این میزان سالانه معادل ۴۰۰ میلیون مترمکعب برآورد می‌شود.
از هدررفت جدی آب در کشور به‌عنوان یکی از پیامد‌های مهم انشعاب‌های آب غیرمجاز یاد می‌شود.
در حال حاضر هدررفت آب به دو شیوه فیزیکی و واقعی و هدررفت ظاهری صورت می‌پذیرد. هدررفت واقعی آب، شامل بخشی از آب ورودی به شبکه توزیع بوده، بدون آنکه مصرف شود و به صورت نشت‌های مختلف از شبکه به هدر می‌رود. این نوع هدررفت، شامل نشت از خطوط انتقال، نشت از شبکه توزیع، نشت از انشعاب، نشت از مخازن شبکه و سرریز از مخازن شبکه می‌شود.
از قرار معلوم، میزان هدررفت فیزیکی و واقعی آب از شبکه توزیع در محدوده 15.7 درصد است. متوسط هدررفت آب در کشور‌های در حال توسعه ۲۰ درصد و در کشور‌های توسعه‌یافته ۸ درصد است.
هدررفت ظاهری آب هم شامل بخشی از آب ورودی به شبکه توزیع بوده که به صورت‌های مختلف توسط مشترکین مصرف می‌شود، ولی درآمدی برای شرکت‌ها ندارد.
به عبارت دیگر این بخش از آب ظاهراً به هدر می‌رود، ولی به انواع مختلف از جمله مصارف غیرمجاز، خطای مدیریت داده‌ها و سیستم و عدم دقت تجهیزات اندازه‌گیری مصرف می‌شود. برآورد می‌شود که قیمت تمام‌شده آب در بخش بهره‌برداری 4 هزار تومان و در بخش اجرا حدود 6 هزار تومان باشد.
به عبارتی تأمین هر مترمکعب آب شرب برای دولت 10 هزار تومان هزینه دربر دارد.
هرچند که در بخش خانگی به‌طور متوسط کمتر از هزار تومان به ازای مصرف هر مترمکعب از مشترکان دریافت می‌شود. با این حال، متوسط رقم دریافتی از مشترکان در همه بخش‌های مصرفی، هزار و 500 تومان به ازای هر مترمکعب است. برخی بر این باورند که میزان هدررفت آب در کشور در قالب آمار آب بدون درآمد، نزدیک به 5 برابر کشور توسعه‌یافته آلمان باشد.
هرچند که متوسط بارش سالانه در کشور آلمان 3 برابر متوسط بارش در ایران برآورد می‌شود. سیدزاده مدیرکل دفتر مدیرت مصرف آبفای کشور گفت: در ایران میزان هدررفت در حدود ۱۵.۷ درصد است که شامل نشت خطوط تولید بوده که اقدامات متعددی از جمله اصلاح و بازسازی خطوط انجام شده تا کاهش هدررفت آب داشته باشیم و افزوده که ما برای رسیدن به کشور‌های توسعه‌یافته راه زیادی داریم، اما شرایط خوبی در مقایسه با کشور‌های در حال توسعه داریم.
به گفته وی، ۶۷ درصد جمعیت تهران به شبکه فاضلاب متصل هستند که تکمیل این طرح ۱۸ هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد. ارزش اقتصادی آب به‌طور متوسط در سایر نقاط جهان حدود ۱.۵ دلار به ازای هر مترمکعب و تقریباً مشابه ارزش بنزین است اما در کشورمان، قیمت بسیار کمتری دارد.
میزان هدررفت و تبخیر آب در کشور رقم بسیار بالایی بوده و سه برابر میانگین جهانی است. این شرایط به واسطه تغییرات اقلیمی و شرایط آب و هوایی کشور تشدید شده است. برای کاهش هر یک‌درصد آب بدون درآمد در کشور نیاز به یک هزار و ۶۰۰ میلیارد تومان منابع مالی است.
بر‌اساس برنامه ششم توسه قرار بود تا پایان همین برنامه میزان هدررفت آب به محدوده 22 درصد برسد. در حال حاضر ۸۵ درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک، نیمه‌خشک و فراخشک واقع شده و کشوری با چنین اقلیم و میانگین بارندگی کمتر از سطح متوسط جهان، ۷۰ درصد زمان یک دهه اخیر را با خشکسالی دست و پنجه نرم کرده و این وضعیت باعث کاهش شدید منابع آب سطحی و زیرزمینی شده است.
با توجه به کاهش آورد رودخانه‌ها و پیشرفت فناوری پمپاژ در عصر معاصر، سوق یافتن بهره‌برداران به سوی آب‌های زیرزمینی در ۵۰ سال اخیر، منابع آب زیرزمینی را که در طول هزاران سال به‌وجود آمده‌اند بشدت تحت فشار قرار داده است.
رئیس گروه نظارت و توسعه حکمرانی آب با بیان اینکه میزان مصارف آب زیرزمینی بیش از منابع موجود کشور است، گفته که راندمان آبیاری در مزارع کشاورزی در برخی از مناطق کشور ۴۵ درصد بوده در چنین شرایطی حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد با هدررفت آب در بخش کشاورزی مواجه هستیم. کشور ایران در یک منطقه خشک و نیمه خشک قرار گرفته و متوسط بارندگی کشور ۲۲۵ میلیمتر در سال است. این رقم نزدیک یک‌سوم متوسط بارشی است که در کل جهان به‌طور میانگین رخ می‌دهد. محمد حب‌وطن افزود: از ۲۲۵ میلیمتر بارندگی در کشور بخشی تبخیر می‌شود، بر این اساس، حدود ۱۰۳ میلیارد مترمکعب آب باقی می‌ماند، درحالی که این رقم در ۲۰ سال گذشته به‌طور متوسط ۱۳۰ میلیارد مترمکعب بود.
رئیس گروه نظارت و توسعه حکمرانی آب درباره وضعیت منابع آب زیرزمینی گفت: مصارف بیش از منابع موجود در کشور است، به‌طوری که در دشت‌ها (آبخوان‌ها) سطح آب زیرزمینی افت پیدا کرده و شاهد کاهش آب‌دهی و خشک شدن برخی از چاه‌ها و در ادامه فرونشست زمین به دلیل برداشت بی‌رویه از چاه‌های آب هستیم. وی با بیان اینکه بیش از ۹۲ درصد آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، خاطرنشان ساخت: منابع آب کشور پاسخگوی مصارف کنونی نیست و این تراز دچار مشکل شده است. حب‌وطن با بیان اینکه از ۱۰۳ میلیارد مترمکعب ۵۹ میلیارد مترمکعب را آب‌های سطحی تشکیل می‌دهد، ادامه داد: از این میان ۴۴ میلیارد مترمکعب آب وارد آبخوان‌های کشور می‌شود.
به گفته حب‌وطن؛ راندمان آبیاری در مزارع کشاورزی در برخی از مناطق کشور ۴۵ درصد بوده که در چنین شرایطی، حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد با هدررفت آب در بخش کشاورزی مواجه هستیم؛ بخش بزرگی از این هدررفت آب در مزرعه رخ می‌دهد. در حال حاضر سرانه آب در دسترس هر ایرانی به صورت سالانه از سال ۱۳۸۷ به بعد حدود ۱۲۰۰ مترمکعب بوده که بر این اساس کشور در مرحله تنش آبی قرار دارد. پیش‌بینی می‌شود در حدود سال ۱۴۲۰ اگر روند مصرف آب با همین شیب ادامه یابد ممکن است به مرحله بحران برسیم. علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو گفته است که وزارت نیرو بر‌اساس یک برنامه مدون، در حال رشد و پیشرفت در حوزه مدیریت منابع آب و فاضلاب و نیز در جهت اجرای برنامه‌ها بوده و اعتبارات، قوانین و مقررات پیشتیبان این پروژه‌هاست و افزوده که امسال از مجموع طرح‌های اولویت‌دار کشور بالغ بر ۴۸ طرح آبرسانی، ۲۳ طرح تصفیه‌خانه فاضلاب، ۲۸ طرح شبکه آبیاری و زهکشی و 2500 طرح آبرسانی پیش‌بینی شده که این طرح‌ها از آغاز سال ۱۴۰۲ یا به بهره‌برداری رسیده یا خواهد رسید.
واقعیت این است که دولت‌های قبلی در زمینه جلوگیری از هدررفت آب اقدامات جدی را دنبال نکرده‌اند که همین امر باعث شده تا در این زمینه مشکلات جدی وجود داشته باشد. با این حال عزم جزم وزارت نیرو در مدیریت آب در دو سال گذشته باعث شده تا طرح‌های آب و فاضلاب از سرعت بالایی برخوردار باشد.
با این حال نباید فراموش کرد که میزان هدررفت آب در کشور در حوزه کشاورزی و خانگی همچنان بالا است.
هرچند که وزارت نیرو در تلاش بوده تا هرچه سریعتر این معضل را نیز به سرانجام برساند.