با ابتکار عمل بانک مرکزی در سال‌جاری، به جای دلار، دینار به زائران اربعین تخصیص داده شد
نخستین تجربه موفق دلارزدایی
مجموعه اقدامات بانک مرکزی در ایام اربعین موجب مدیریت بازار ارز شد و برخلاف سال‌های گذشته در مقابل صرافی‌ها صف تشکیل نشد و نرخ دلار ثبات نسبی را تجربه کرد تسهیل فرایند دریافت ارز، ایجاد سامانه نوبت‌دهی برخط و امکان خرید ارز اربعین به صورت غیرحضوری موجب استقبال زائران از اقدامات بانک مرکزی شد
افزایش تقاضای دلار در برخی بازه‌های زمانی منجر به جهش قیمت ارز می‌شود و یکی از این دوره‌های زمانی که در طول سال‌های اخیر تجربه شده است، ایام اربعین حسینی است. در سال‌جاری اما نه‌تنها افزایش و جهش نرخ ارز را در بازه زمانی اربعین تجربه نکردیم بلکه نرخ دلار ثبات نسبی را در این بازه زمانی تجربه کرد و بازار ارز در این مدت در آرامش بود. این اتفاق نتیجه ابتکار عمل بانک مرکزی در تغییر رویکرد نحوه تخصیص ارز اربعین به زائران حسینی بود.
در سال‌جاری بر خلاف رویه سابق، بانک مرکزی در ابتکار عملی به جای تخصیص دلار به زائران، ارز دینار کشور عراق را به متقاضیان ارز اربعین تخصیص داد که این رویه را می‌توان به عنوان یکی از مصادیق اجرای سیاست دلارزدایی در سرفصل یکی از نیازهای ارزی کشور برشمرد. این اقدام بانک مرکزی نخستین تجربه عملی «حذف دلار از مبادلات غیرتجاری و سیاحتی» بوده که اجرای موفقیت‌آمیز این سیاست، نوید گسترش این رویه و تقویت سیاست دلارزدایی در آینده را می‌دهد.
امسال بانک مرکزی با تغییر رویکرد و نگاه راهبردی نسبت به بازار ارز در راستای سیاست دلارزدایی گام برداشته است و همراه با تسهیل فرایند دریافت ارز اربعین توسط زائران، حجم تقاضای ارز در این ایام را مدیریت کرده و اجازه نداده تا افزایش تقاضا منجر به بروز جهش نرخ دلار شود.
از سوی دیگر تسهیل فرایند دریافت ارز توسط زائران نیز کمک شایانی در به موفقیت رسیدن سیاست دلارزدایی داشته است زیرا در صورت وجود موانع بسیار در دریافت ارز یا زمانبر بودن فرایند دریافت ارز، ممکن بود بسیاری از زائران نیاز خود را در بازار غیررسمی تأمین کنند و این اتفاق منجر به ایجاد اضافه تقاضا در بازار ارز شده و نهایتاً موجب افزایش نرخ دلار شود در حالی که با تسهیل فرایند، ایجاد سامانه نوبت‌دهی برخط و امکان خرید ارز اربعین به صورت غیرحضوری موجب استقبال زائران از اجرای این سیاست توسط بانک مرکزی شد. ثبت‌نام و خرید ارز اربعین ۱۴۰۲ از اپلیکیشن بله و روبیکا و به‌صورت آنلاین امکان‌پذیر بود و قیمت ارز با نرخ دولتی محاسبه شده و برای خرید ارز اربعین تنها کافی بود زائران از طریق این برنامه‌ها ارز مسافرتی خود را خریداری کنند.
در کنار وجه تسهیلگری اقدامات بانک مرکزی در پاسخ به نیاز زائران حسینی، اجرای این سیاست نمونه‌ای موفق در راستای سیاست دلارزدایی از اقتصاد است. هنگامی که اقتصاد کشورها دلاریزه شود، تمام نیازهای ارزی بر مبنای دلار تعیین می‌شود و این موضوع برای مصارفی که اساساً به دلار ارتباطی ندارد نیز صدق می‌کند. این اتفاق کشور را بشدت آسیب‌پذیر کرده و موجب می‌شود سیاست‌های پولی و مالی مستقلی نتواند اجرا کند. یکی از سیاست‌هایی که کشورها را از این آفت مصون می‌دارد، اجرای سیاست‌های دلارزدایی است. دلارزدایی به این معنا که نیازهای ارزی کشور بر مبنای سایر ارزها تأمین شده و تلاش شود سهم دلار از روابط تجاری و مالی کشور کاهش یابد. به عبارت دیگر در سرفصل‌های ارزی که امکان مبادله و تخصیص ارز به غیر از دلار فراهم است، تلاش شود دلار مبنای محاسبه نباشد و به ارزهای دیگری این تخصیص صورت بگیرد. به عنوان نمونه این رویکرد در ایام اربعین سال‌جاری توسط بانک مرکزی اجرایی شده و بانک مرکزی با تخصیص دینار به زائران در راستای سیاست دلارزدایی گام برداشته است. همان‌طور که در نمودار مشاهده می‌شود، اجرای این سیاست موجب ثبات نرخ دلار در بازار غیررسمی در دو هفته منتهی به اربعین حسینی شده است.
استقبال یک میلیون و 80 هزار زائر از اجرای این سیاست
یک میلیون و 80 هزار نفر از زائران اربعین حسینی در سال‌جاری ارز مورد نیاز خود را به صورت دینار از طریق ۶ بانک عامل تهیه کردند. بر این اساس به طور کلی میزان ارز اربعین توزیع‌شده در سال‌جاری 4 برابر سال گذشته بود.
همچنین فروش مجازی ارز اربعین برای اولین بار از طریق پیام رسان «بله» و شبکه اجتماعی «روبیکا» نیز انجام شد که مورد استقبال قابل‌توجه زائران قرار گرفت. گفتنی است با تمهیدات بانک مرکزی در سال‌جاری 1790 شعبه ۶ بانک عامل تجارت، ملی، سپه، صادرات، پارسیان و پست‌بانک از تاریخ 1402/5/25 الی 1402/6/14 نسبت به توزیع ارز اربعین اقدام کردند.
تخصیص ارز دینار، الگوی دلارزدایی در سایر سرفصل‌های ارزی
تخصیص ارز دینار به منظور گام برداشتن در راستای دلارزدایی را می‌توان به عنوان یکی از نمونه‌های موفقیت‌آمیز اجرای این سیاست تلقی کرد و می‌توان این الگو را در سایر سرفصل‌های مصارف ارزی که امکان پیاده‌کردن آن وجود دارد، اجرایی کرد. به عنوان مثال تخصیص ارز به واحد پولی کشور مقصد مسافران مانند لیر برای ترکیه یا درهم برای امارات از جمله مصادیق تعمیم این الگو است. همچنین با تقویت این رویکرد، علاوه بر از بین رفتن تقاضای سوداگرانه به دلیل عدم وجود آربیتراژ قیمتی، بخشی از تقاضای مصرفی مسافران که نیاز به ارز کشور مقصد مانند لیر یا درهم دارند اما دلار خریداری می‌کردند نیز از بازار دلار خارج شده و فشار تقاضا در بازار دلار ایجاد نمی‌شود.
پایان صف‌های مقابل صرافی‌ها
با تغییر نوع رویکرد بانک مرکزی در تخصیص ارز اربعین به زائران، شیوه دریافت ارز زائران نسبت به سال‌های گذشته تسهیل شده است.
هنوز از خاطر زائران اربعین حسینی فراموش نشده که در دولت روحانی و ریاست کلی همتی بر بانک مرکزی، بی‌تدبیری‌های بسیاری در نحوه تخصیص ارز و خدمات بانکی در دوره اربعین وجود داشت. در دوره ریاست کلی همتی بر بانک مرکزی، به عنوان مثال در سال 97، زوار اربعین در تهران و عراق برای خرید دینار عراق برای مصارف سفر خود سرگردان شده بودند. از سوی دیگر ایجاد صف‌های طولانی در نجف و کربلا یا صرافی‌های داخل کشور برای دریافت ارز اصلاً زیبنده زائران ایرانی اربعین نبود و بانک مرکزی و دولت روحانی زائران را در آن دوره با چالش‌های فراوانی درگیر کردند. نگاهی به تصاویر صف‌های طویل مقابل صرافی‌ها یا بررسی تیتر رسانه‌های مختلف از سردرگمی زائران حسینی برای تأمین ارز اربعین در آن بازه زمانی، بخشی از عمق فاجعه عملکرد روحانی و همتی را نمایان می‌کند.
در شرایطی به سر می‌بردیم که مردم می‌گفتند از دولت روحانی و بانک مرکزی همتی انتظار کمک و حمایت از زائران اربعین را نداریم، حداقل آزار نرسانند و روند دریافت ارز ناچیز زائران اربعین را سخت‌تر نکنند. آنهایی که سال‌های پیش‌تر در راهپیمایی اربعین شرکت کردند، از برنامه‌های بانک مرکزی دوره همتی برای پرداخت ارز اربعینی شوکه شدند، چرا که این تصمیمات بانکی بر سختی‌های این سفر معنوی بشدت افزود.
برنامه جامع بانک مرکزی برای مدیریت بازار ارز در ایام اربعین
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، امسال بانک مرکزی رویکرد متفاوتی را در عرضه ارز اتخاذ کرد و عرضه دلار برای زائران کربلا به کلی حذف و ارائه دینار جایگزین آن شد و بانک مرکزی سیاست دلارزدایی را به عنوان محور این رویه تعیین کرد. در سال‌جاری در نقاط دوردست و روستایی عرضه دینار به راحتی انجام پذیرفت و باتوجه به ارائه خدمات بانک مرکزی برای ارز، زائران اربعین امسال نیازی به دلار نداشتند و تأمین دینار نیز با استفاده از ظرفیت‌های منطقه‌ای اتفاق افتاد.
براین اساس چند ماه قبل از اربعین حسینی بانک مرکزی با درک اینکه در این ایام تقاضای دینار افزایش می‌یابد، نسبت به تأمین آن اقدام کرد. شاید اگر برای امسال هم این موضوع به روزهای آخر واگذار می‌شد، باز هم شاهد ایجاد صفوف بلند برای خرید ارز دولتی یا سفته‌بازی دلالان می‌بودیم.
گفتنی است که دینار، پولی با واحد‌های کوچک است و به دلیل اندازه غیرطبیعی که دارد، قابلیت جایگذاری در ATMهای استاندارد را ندارد؛ کامیون‌های متعددی برای حمل حجم زیادی دینار لازم بوده که طی چندین ماه پیش از اربعین تدارکات آن انجام شده است؛ بنابراین حتی از لحاظ فنی و نوع پول کشور عراق، تأمین دینار به‌جای دلار کاری دشوار به‌نظر می‌رسید اما با درایت بانک مرکزی، تأمین ارز زوار به راحتی انجام شده است. نکته دیگر اینکه سال گذشته و سال‌های پیش از آن، چند هفته منتهی به اربعین روزهای پرسودی برای دلالان محسوب می‌شد که این اتفاق امسال به‌طور کامل از بین رفت.