پاس طلایی دولت به خودکفایی در تولید گندم
سال گذشته به دلیل سیاست‌های اقتصادی دولت روحانی مجبور شدیم 9 میلیون تن گندم وارد کنیم و فقط توانستیم 5/ 4 میلیون تن گندم تولید کنیم
امسال با اقدامات صورت گرفته پیش‌بینی میشود 9 میلیون تن گندم در کشور تولید شود
نفیسه امامی
بدون شک در شرایط کنونی جهان، امنیت غذایی و پیوستگی در خودکفایی محصولات اساسی یکی از مؤلفه‌های مهم برای همه کشورهای دنیا محسوب میشود تا به این واسطه واردات محصولات استراتژیک با توجه به افزایش قیمت‌های جهانی به کمترین میزان برسد. گندم از مهم‌ترین محصولات استراتژیک برای همه کشورها محسوب میشود که سرانه مصرف آن در دنیا ۶۵ تا ۷۰ کیلوگرم است، اما سرانه در ایران بین ۱۲۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم است و نشان دهنده اهمیت مصرف نان در سبد غذایی مردم است. در همین راستا نیز دولت سیزدهم در اقدامی هوشمندانه با تعیین زودهنگام نرخ خرید تضمینی گندم و افزایش 130 درصدی آن نسبت به سال گذشته، سرآغازی برای تحول در اقتصاد کشاورزی کشور را رقم زد.
دولت پس از تصویب نهایی مبلغ ۹ هزار و ۵۰۰ تومان در کمیسیون تلفیق بودجه 1401 برای حمایت از کشاورزان، مبلغ خرید هر کیلوگرم گندم را ۱۰ هزار و ۵۰۰ تومان اعلام کرد، اما به منظور ترغیب کشاورزان برای تولید بیشتر و تأمین غلات مورد نیاز و کاهش وابستگی به واردات، مبلغ هزار تومان را هم به عنوان هدیه تحویل در نظر گرفت و مبلغ نهایی خرید تضمینی هر کیلوگرم گندم را به ۱۱ هزار و 500 تومان افزایش داد. این در حالی است که در سال زراعی 1400 -1399 قیمت هر کیلو گندم برای خرید تضمینی گندم 5 هزار تومان تعیین شده بود.
واقعی شدن قیمت گندم توسط دولت در سال‌جاری، کشت و فروش آن را برای کشاورز با صرفه اقتصادی همراه کرد و انگیزه گندمکاران را برای فروش سهم عمده محصول‌شان به دولت افزایش داد درحالی‌که در سال گذشته تنها 4 میلیون و 450 هزار تن گندم توسط دولت خریداری شد اما در سال‌جاری تا به امروز میزان خرید تضمینی گندم در مرز 7 میلیون تن قرار دارد. ضمن اینکه در استان‌های سردسیر هنوز برداشت گندم ادامه دارد.
در سال زراعی 1401-1400 سطح کشت گندم در 5 میلیون و 870 هزار هکتار در مزارع آبی و دیم انجام گرفت که سهم مزارع آبی یک میلیون و 900 هزار هکتار و سهم مزارع دیم 3 میلیون و 900 هزار هکتار در 32 استان کشور انجام گرفته است.
رسیدن به خودکفایی در تولید گندم در دستور کار دولت
وزارت جهاد کشاورزی به تازگی اعلام کرده است برنامه‌ریزی برای دستیابی به خودکفایی پایدار در تولید گندم را تا سه سال آینده در دستور کار خود قرار داده است. به همین منظور هم گزاره‌هایی از جمله کاهش 46 درصدی قیمت کود برای افزایش میزان مصرف کود پایه توسط کشاورزان، اعلام قیمت تضمینی خرید گندم سال آینده تا مردادماه، اجرای کشت قراردادی گندم در مزارع دیم و آبی و پرداخت بموقع مطالبات گندمکاران را در پیش گرفته است.
چرا خودکفایی در تولید گندم به واردات منجر شد؟
موضوع رسیدن به خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی از سال‌های ابتدایی پس از انقلاب مطرح شد چراکه تأمین امنیت غذایی و خودکفایی در تولید محصولی مانند گندم به همان اندازه که مسأله‌ای کشاورزی است، موضوعی سیاسی هم تلقی میشود.
یکی از بزرگترین مزیت‌های کشور در توسعه بخش کشاورزی، رسیدن به تولید بیش از ۱۴ میلیون تن گندم در برخی سال‌ها بوده است و کشور توانست به خودکفایی برسد، اما به‌رغم بهره‌مندی از استعدادها و ظرفیت‌های بالقوه کشور بتدریج میزان واردات گندم رو به افزایش گذاشت.
کشورمان برای اولین بار بعد از پیروزی انقلاب در سال 1383 و در دولت محمد خاتمی به خودکفایی در تولید گندم رسید به طوری که در بین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ با تولید میانگین بیش از ۱۰ میلیون و ۵۰۰ هزار تن گندم، نخستین خودکفایی در تولید این محصول را تجربه کرد.
ایران در دولت احمدی نژاد در سال ۱۳۸۵ مجدداً جشن خودکفایی گندم را برگزار کرد، اما این جشن چندان دوامی نداشت. طبق آمار در هر سال بعد از رسیدن به خودکفایی در تولید گندم در سال 1385، یک میلیون تن از تولید محصول استراتژیک گندم کاسته شد و به واردات آن اضافه گردید به گونه‌ای که در سال ۱۳۹۲ میزان واردات گندم به حدود هفت میلیون تن رسید.
بر اساس گزارش بانک مرکزی، میزان واردات گندم در چهار ماهه اول سال 88 بالغ بر دو میلیون و 637 هزار تن و به ارزش بیش از 660 میلیون و 800 هزار دلار بود که نسبت به چهار ماهه مشابه سال 87، 100 درصد رشد را نشان میدهد.
بعد از وابستگی 7 میلیون تنی کشور به واردات گندم، دولت یازدهم در آذرماه 1395 بار دیگر جشن خودکفایی گندم را برگزار کرد . در این سال ۱۴ میلیون و ۳۰۰ هزار تن گندم در کشور برداشت شد که بیش از ۱۱ میلیون تن آن توسط شرکت‌های غله و خدمات بازرگانی و تعاون روستایی به مبلغ ۱۴ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان خریداری شد. دولت وقت به ترتیب طی سال‌های ۱۳۹۳ تا سال 1395 ۶.۷ میلیون تن، ۸.۲ میلیون تن و ۱۱.۵ میلیون تن گندم تولید شده مازاد کشاورزان را به صورت تضمینی خریداری کرد.
متأسفانه خودکفایی در تولید گندم که بدون توجه به رعایت مسائل راهبردی برای رسیدن به کشاورزی پایدار جشن گرفته شد، مجدداً در مسیر واردات قرار گرفت تا جایی که تنها بعد از گذشت 5 سال از برگزاری سومین جشن خودکفایی، 9 میلیون تن گندم در سال 1400 به کشور وارد شد.
بررسـی آمـار گمـرک ایـران نشـان می‌دهـد بیشـترین میـزان واردات گنـدم طـی سـال 1400 بـه ترتیـب از کشـورهای روســیه 30 درصد، عــراق 15.6 درصد، امــارات 14 درصد، انگلیــس 8.6 درصد، هلنــد 7.5 درصد، ســنگاپور 5.8 درصد، هنــگ‌کنــگ 3.6درصد بـوده و در حـدود 15 درصـد نیـز از سـایر کشـورها صـورت گرفتـه اسـت.
واردات بی سابقه گندم به کشور از دلایل متعددی نشأت گرفته بود که یکی از مهم‌ترین آنها واقعی نبودن قیمت گندم و عدم تعیین نرخ مناسب برای خرید تضمینی گندم بود. علاوه بر این عدم اتخاذ سیاست‌های حمایتی مناسب از کشاورزان، خشکسالی و کاهش بارندگی، عدم پرداخت بموقع مطالبات از سوی دولت موجب شد تا کشاورزان از فروش محصول به دولت استقبال نکنند و به جای دولت گندم خود را به دلالان بفرشند. در نتیجه میزان خرید گندم کاهش محسوس پیدا کرد و افزایـش واردات گنـدم از سـوی ایـران بـا رکـورد بـالای قیمت‌هـا در بـازار جهانـی مصـادف شـد.
اقدامات وزارت جهاد برای رسیدن به خودکفایی در تولید گندم
دولت سیزدهم گام اول در رسیدن به خودکفایی را با تعیین نرخ خرید تضمینی برداشت و حالا در یکسالگی حضور دولت چشم انداز رسیدن به خودکفایی بیش از پیش خود را آشکار کرده است. مهم‌ترین گام برای رسیدن به این جایگاه، توجیه اقتصادی کشاورزی برای گندمکار است که مصادیق گوناگونی از جمله خرید تضمینی دولت با قیمت مناسب تا گسترش چتر بیمه محصولات کشاورزی و حذف دلال بازی‌های مرسوم و کاهش واردات را دربرمی گیرد. علاوه بر این اقدامات، عملیاتی شدن طرح‌های مختلف در بخش کشاورزی نیز میتواند نقش و سهم مؤثری در ایجاد انگیزه و تقویت بنیان بخش کشاورزی در پی داشته باشد.
طرح جهش تولید؛ راهکار دولت در افزایش تولید گندم
با کمک ستاد اجرایی فرمان امام(ره) و وزارت جهاد کشاورزی طرح جهش تولید در کشور عملیاتی شده و قرار است در سال آینده در سطح گسترده‌تری انجام بگیرد. در این طرح با سه هدف تأمین امنیت غذایی، جلوگیری از خروج ارز و اشتغال و تأمین مواد اولیه تولید و آموزش برای تولید در دیمزارها به مرحله اجرا گذاشته میشود تا ۶ میلیون هکتار از اراضی دیم زیرکشت قرار گیرد. علاوه بر موارد مذکور مکانیزه کردن کشت دیم از کاشت، داشت و برداشت محصول با اجرای این طرح نیز در دستور کار قرار گرفته است.
دولت برای سال زراعی آینده حمایت از تولید کشت گندم برای 5 میلیون هکتار را از طریق طرح جهش تولید انجام خواهد داد و در این راستا تسهیلات ارزان قیمت به کشاورزان اختصاص پیدا میکند و یارانه کاشت به‌صورت خدمات ازجمله بیمه فراگیر گندم، حمل و نقل و کود و سم عرضه میشود تا بر افزایش میزان تولید گندم اثرگذار باشد.
در کشور تنها 10 درصد محصولات کشاورزی از طریق دیم به دست می‌آید در حالی که این رقم در کشورهای دیگر به ۶۰ تا ۷۰ درصد می‌‌رسد. طبق اعلام وزیر جهاد کشاورزی با اجرای طرح جهش تولید در دیمزارها میزان تولید گندم فقط از اراضی دیم به 8 میلیون تن افزایش مییابد که افزایش دوبرابری را در پی خواهد داشت. علاوه بر این از دیگر مزایای دیم‌کاری می‌‌توان به این نکته مهم اشاره کرد که فشار به منابع زیرزمینی و آب سبز نمی‌آید و در کنار آن تولید ملی افزایش مییابد.
تاکنون بیش از 15 استان کشور و 59 هزار و 781 کشاورز در طرح جهش تولید شرکت کرده‌اند. همچنین بیش از 637 هزار و 111 هکتار زمین سطح زیر کشت و 582 هزار و 181 هکتار سطح بیمه شده مورد استفاده قرار گرفته است.
اجرای الگوی کشت قراردادی؛ اولویت وزارت جهاد کشاورزی
یکی از مهم‌ترین موضوعات در بخش کشاورزی، کشت قراردادی است و وزارت جهاد از طریق این الگو حمایت از کشاورز را در اولویت‌های خود قرار داده است. ساداتی‌نژاد وزیر جهاد کشاورزی، از همان ابتدای آغاز به کار خود همواره کشاورزی قراردادی را محوری‌ترین اقدام این وزارتخانه در دولت سیزدهم معرفی کرد، زیرا عزت و اقتدار کشاورزان را در گرو اجرای کشاورزی قراردادی قلمداد میکند.
بر اساس این طرح، دولت یا بخش خصوصی طبق نیاز‌های داخلی با کشاورزان برای کشت محصولات کشاورزی قرارداد می‌بندد و طی آن، کشاورز از ابتدای فصل کاشت می‌داند چه محصولی می‌کارد، محصول مزرعه خود را چه زمانی برداشت و چه زمانی مطالبات خود را دریافت میکند و در عین حال دولت هم میتواند ضمن برنامه‌ریزی برای تأمین نیاز‌های داخلی به منظور صادرات محصولات کشاورزی هم برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشد.
در کشاورزی قراردادی بذر اصلاح شده، کود و سم به کشاورز داده میشود و کشاورز و زمین بیمه می‌‌شوند. ضمن اینکه آموزش‌های لازم به کشاورز ارائه میشود و هنگام برداشت محصول با وی تسویه خواهد شد.
دولت در سال گذشته در ۲۵۰ هزار هکتار گندمزار کشاورزی قراردادی را اجرایی کرد و امسال در نظر دارد در ۲ میلیون هکتار برای کاشت گندم پیاده کند. طبق برنامه‌ریزی وزارت جهاد کشاورزی هم تا سال 1404، 20 درصد از اراضی کشور به صورت کشاورزی قراردادی زیر کشت خواهد رفت.
اجرای طرح ۵ ساله پایداری گندم
طرح ۵ ساله برای پایداری تولید گندم با هدف ارتقای بهره‌وری آب، افزایش عملکرد تولید در واحد سطح و پایداری تولید در اراضی آبی و دیم از سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ اجرا میشود. در قالب این طرح بیش از ۵۰ درصد اراضی آبی و ۵۰ درصد اراضی دیم گندم زیر پوشش کشاورزی حفاظتی با شیوه کشت مستقیم یا بی‌خاک‌ورزی و شیوه کم‌خاک‌ورزی قرار می‌گیرد.
کشاورزی حفاظتی با شیوه کشت مستقیم در سطح حدود ۱۸۰ هزار هکتار اراضی آبی و ۸۵ هزار هکتار اراضی دیم اجرا میشود. در کشت مستقیم، عملیات کاشت بدون خاک‌ورزی صورت می‌گیرد و ماشین کارنده وارد مزرعه شده و کود و بذر را همزمان در خاک قرار میدهد و در این روش دیگر نیاز به شخم زدن زمین نیست.
در این طرح راهکارهای حمایتی به کشاورزان در اراضی آبی و دیمزارهای گندم از جمله خرید دستگاه‌های کشت مستقیم با نرخ سود ۴ درصد انجام میشود ضمن آنکه ۳۰ درصد قیمت ماشین‌های کارنده نیز توسط دولت و ۷۰ درصد باقیمانده از سوی متقاضیان پرداخت خواهد شد.
گندم مهم‌ترین محصول استراتژیک در تأمین امنیت غذایی در کشور است و تحولات اخیر جنگ روسیه و اوکراین نشان داد که محصول راهبردی مانند گندم تا چه اندازه برای کشورها میتواند دارای اهمیت باشد زیرا کشورهایی که جزو بزرگترین تولیدکنندگان گندم در جهان هستند، می‌توانند با تحریم صادرات این محصول استراتژیک کشورهای واردکننده را دچار چالش‌های جدی نمایند.
دولت سیزدهم در اولین سال حضور خود برای تأمین امنیت غذایی کشور قدم‌های مهمی برداشته است که متضمن امنیت ملی کشور خواهد بود. طلایی‌ترین اقدام در این مسیر اجرای طرح خودکفایی در تولید گندم است که همسو با اجرای طرح‌های کشاورزی و اتخاذ سیاست‌های صحیح، افق رسیدن به امنیت غذایی در کشور را در دسترس قرار داده است.