دیپلماسی اقتصادی دولت شهید جمهور در قاره آفریقا فعال می‌شود
فرصت 1400 میلیارد دلاری ایران در سرزمین فرصت‌ها
اوایل تابستان سال گذشته شهید جمهور سید ابراهیم رئیسی سفری چند روزه به قاره آفریقا رفت. سفر رئیس‌جمهور دولت سیزدهم به سرزمین فرصت‌ها بعد از ۱۱ سال، به عنوان اولین سفر مقام ارشد کشورمان گام مهمی در راستای بازیابی موقعیت قاره آفریقا در سیاست خارجی ایران مد‌نظر قرار گرفت. این سفر دستاوردهای مهمی به همراه داشت و ۲۱ سند همکاری میان مقامات عالیرتبه ایران و همتایانشان در سه کشور کنیا، اوگاندا و زیمبابوه به امضا رسید.
متنوع‌سازی بازار کالاهای اساسی
باید در نظر داشت که تمرکز تجاری دولت گذشته بیشتر روی کشورهای غربی بود و این موضوع باعث شد فرصت حضور در کشورهای آفریقایی را از دست بدهیم. طبق آمارهای رسمی، صادرات ایران به کشورهای آفریقایی در دولت گذشته نزدیک به صفر شده بود، اما دولت سیزدهم در راستای تقویت دیپلماسی متوازن و متعادل خود، توسعه روابط اقتصادی با کشورهای آفریقایی را در پیش گرفت تا با افزایش جایگاه و اعتبار ایران در این قاره به عنوان یک بازار هدف صادراتی منافع اقتصادی بیشتری را برای کشورمان فراهم کند.
بسیاری از کارشناسان معتقدند گسترش روابط ایران و آفریقا می‌تواند تأثیر بسزایی در پیشبرد اهداف اقتصادی دو کشور داشته باشد. آفریقا در بخش‌هایی نظیر کشاورزی، کشت فراسرزمینی، دامپروری، صنایع غذایی و معدنی دارای ظرفیت‌های بی‌نظیری است که می‌توان با کار مشترک و قیمت پایین، برخی از نیازهای کشورمان را از این قاره تأمین کرد. باید پذیرفت که ایران به واردات سالانه حداقل ۱۵ میلیارد دلار کالای اساسی احتیاج دارد؛ موضوعی که در سال‌های گذشته نسبت به آن غفلت شده و آن هم وابسته‌سازی این حجم بزرگ از واردات در بخش غذای مردم به چند شرکت خاص و تحت نفوذ امریکا بوده است، اما دولت سیزدهم از ابتدای کار به دنبال متنوع‌سازی مبادی واردات کالاهای اساسی بود و این موضوع را در دستور کار خود قرار داد، به همین منظور اقدامات مشترکی را با کشورهای مختلف از جمله چین و روسیه گرفته تا برخی کشورهای امریکای‌لاتین آغاز کرد و این راهبرد در سفر آفریقا هم دنبال شد.
بسترسازی‌های قابل تأمل
بررسی برخی از موفقیت‌ها در همکاری تجاری با کشورهای آفریقایی می‌تواند به شفاف‌سازی دستاوردهای دیپلماسی اقتصادی دولت شهید جمهور کمک کند.
در دولت سیزدهم تعداد مراکز تجاری کشورمان افزایش یافت، بر این اساس اکنون در آفریقا ۱۰ مرکز تجاری داریم و تعداد رایزنان بازرگانی از صفر به سه رایزن افزایش یافته و نمایندگی وزارت امور خارجه در کشورهای آفریقایی فعال‌تر شده است.
همچنین اجلاس ایران و آفریقا و رویداد ایران‌اکسپو ۲۰۲۴ نشان داد دولت شهید رئیسی در حوزه بین‌الملل کارهای بزرگ و ماندگاری انجام داده است. البته نکته قابل‌تأمل این است که شهید جمهور در اجلاس اخیر ایران و آفریقا که اوایل اردیبهشت‌ماه سال جاری به میزبانی کشورمان برگزار شد، اظهار داشت: اراده ایران و کشورهای آفریقایی در راستای توسعه روابط اقتصادی بوده و این نشست نمادی از اراده کشورهای آفریقایی و ایران برای گسترش روابط اقتصادی فیمابین به شمارمی‌آید. دیدگاه قابل‌تأمل شهید رئیسی در احیای روابط تجاری ایران با قاره آفریقا می‌تواند نقشه راه مناسبی برای جهش تجاری کشورمان در این منطقه از جهان پیش‌روی دولت چهاردهم قرار دهد.
تحقق رکورد‌زنی
رکورد روابط تجاری با کشورهای آفریقایی در دولت شهید رئیسی شکسته شد. بر این اساس تجارت مستقیم (مجموع واردات- صادرات) ایران بدون محاسبه صادرات خدمات فنی و مهندسی، تجارت غیرمستقیم، نفت، نفت کوره و سایر موارد، در سال گذشته به کشورهای کوبا ۴۳ میلیون و ۸۱۵ هزار و ۳۷۹ دلار، نیکاراگوئه ۱۱۹۳۹ دلار، ونزوئلا ۵۵ میلیون و ۴۸۶ هزار و ۴۲۲ دلار، اوگاندا پنج میلیون و ۱۵۷هزار و ۹۴۵ دلار، کنیا ۵۸ میلیون و ۱۹۷ هزار و ۷۴۲ دلار و زیمبابوه سه میلیون و ۸۱۹ هزار و ۴۹۳ دلار بود. تغییرات تجارت با این کشورها در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال ۱۴۰۱ در مورد کوبا رشد ۲۷۰ درصدی، نیکاراگوئه از صفر به ۱۲ هزار دلار، ونزوئلا کاهش ۵۰ درصدی تجارت مستقیم و افزایش تجارت غیرمستقیم، اوگاندا رشد ۱۲۶ درصدی، کنیا کاهش ۱۷ درصدی و در نهایت زیمبابوه رشد ۱۳۰درصدی داشت.
ظرفیت ۱۰ میلیارد دلاری
برای تقویت روابط تجاری ایران و آفریقا ضروری است اطلاعات تجار طرفین را نسبت به یکدیگر افزایش دهیم، به این معنی که فعالان اقتصادی آفریقا از ظرفیت‌های اقتصادی ایران مطلع و فعالان اقتصادی ما نیز با موقعیت‌های تجاری و اقتصادی این قاره آشنا شوند.
هم‌اکنون میزان مبادلات تجاری ایران و آفریقا به رقم یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار رسید است و می‌توان سطح مبادلات را افزایش داد که این موضوع نیازمند نظم‌بخشی در امور کشتیرانی، خطوط هواپیمایی و همچنین حل موضوعات مربوط به مراودات مالی است. اگر این مسائل مدیریت شوند، می‌توان پیش‌بینی کرد تا ۵ سال آینده تجار ما بتوانند سطح مبادلات با آفریقا را به ۱۰ میلیارد دلار برسانند.
کارشناسان معتقدند صادرات ماشین‌آلات و تکنولوژی به آفریقا و راه‌اندازی خطوط صنعتی می‌تواند در این قاره مد‌نظر قرار گیرد و از سویی مواد اولیه بسیاری از کارخانجات ما در آفریقاست؛ همچنین در زمینه کشت فراسرزمینی، واردات پنبه و گوشت می‌توان از ظرفیت‌های آفریقا بهره برد.
بیش از دو سال پیش حجم مبادلات ایران با آفریقا حدود ۶۰۰ میلیون دلار بود که این رقم طی دولت سیزدهم به یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار رسید. به واسطه تأکید مقام معظم رهبری در خصوص قاره آفریقا، شهید جمهور تمام وزارتخانه‌ها را موظف کرد که هر کدام به شکلی وارد این عرصه شوند. برهمین اساس هم‌اکنون مبادله با آفریقا تبدیل به یک گفتمان شده است. اگر این روند ادامه یابد، آینده مبادلات تجاری ایران و آفریقا بسیار روشن خواهد بود. در حال حاضر طبق آمار منتشر شده مراکز بین‌المللی، حجم تجارت قاره آفریقا در سال 2022 حدود 1400 میلیارد دلار بوده که قطعاً هم‌اکنون افزایش یافته است. باید در نظر داشت که آفریقا یک قاره غنی از منابع بوده و رشد اخیر در آن، به دلیل رشد فروش در کالاها، خدمات و تولید است. طبق بررسی‌ها، در آینده آفریقای‌غربی، آفریقای‌شرقی، آفریقای‌مرکزی و آفریقای‌جنوبی به طور خاص به تولید ناخالص داخلی ۲۹ تریلیون دلاری تا سال ۲۰۵۰ خواهند رسید.
هدفگذاری ۱۰ برابری حجم تجارت
اگرچه ایران برای رشد ۱۰ برابری تجارت با آفریقا هدفگذاری کرده است، اما عدم شناخت ظرفیت‌ها بین تجار ایرانی و آفریقایی، نبود یا کمبود حمل‌ونقل ارزان و همچنین وجود موانع جابه‌جایی مستقیم مبادلات پولی، از جمله چالش‌های توسعه تجارت یا تجارت مستقیم بین ایران و قاره آفریقاست که باید برطرف شود.
به طور کلی تجارت ایران با آفریقا سالانه ۱.۲ میلیارد دلار است که ۱.۱ میلیارد دلار آن صادرات است. بیشترین میزان تجارت خارجی بین ایران و آفریقا در سال ۱۴۰۱ اتفاق افتاد که تجارت خارجی با آفریقا به حدود یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار رسید، اما این عدد در مقایسه با تجارت کشورهای دیگر با قاره آفریقا قابل‌توجه نیست و به همین دلیل سازمان توسعه تجارت اعلام کرده برای تصاحب سهم بیشتر از بازار این قاره برنامه‌ریزی‌هایی در نظر گرفته است.
با توجه به اینکه حجم تبادلات تجاری آفریقا در سال گذشته حدود ۱.۲ میلیارد دلار بوده، سهم ایران از این تبادلات بسیار ناچیز است. همچنین باید به این نکته توجه کرد که در بازارهای آفریقا، کشورهایی مثل چین و هند نفوذ قوی‌تری دارند که رقابت با آنها برای ایران تاحدودی سخت است.
مسئولان سازمان توسعه تجارت می‌گویند که آمار تجارت با آفریقا بیشتر از عددهای اعلامی است، اما ایران به دلیل محدودیت‌های ناشی از اعمال تحریم‌ها، صادرات مستقیم به این کشورها ندارد و محصولات ایرانی از طریق کشور دوم مانند امارات، ترکیه، قطر و عمان به این کشورها صادر می‌شود.
این مسائل در حالی مطرح است که رئیس‌جمهور شهید در اجلاس ایران و آفریقا که اوایل اردیبهشت‌ماه سال جاری برگزار شد، تأکید کرد: هدفگذاری یک میلیارد دلاری برای همکاری‌های اقتصادی ایران و آفریقا در یک سال آینده به هیچ‌وجه متناسب با ظرفیت‌های موجود نیست و حتماً باید به سمت هدف افزایش ۱۰ برابری حجم همکاری‌های اقتصادی و تجاری فیمابین حرکت کنیم.
بازاری مطلوب برای جذب کالاهای ایرانی
مسعود برهمن، رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و آفریقا می‌گوید: هم‌اکنون میزان تجارت ایران با کشورهای آفریقایی نزدیک به یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار بوده که در مقابل حدود یک‌هزار و ۵۰۰ میلیارد دلار گردش مالی این قاره، رقمی ناچیز به شمار می‌رود، در حالی که آفریقا ظرفیت جذب تمام انواع کالاهای ایرانی را دارد.
وی افزود: بازار آفریقا شامل ۵۵ کشور است. این قاره ۳۰ درصد معادن دنیا را در خود جای داده و تولیدکننده مواد اولیه کشاورزی و صنعتی است که باید با مطلع کردن فعالان اقتصادی کشور از ظرفیت‌های تجاری چشمگیر قاره آفریقا تلاش کنیم حضور خود را در این بازار افزایش داده تا سهم بیشتری از آن نصیب کشورمان شود.
رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و آفریقا با اشاره به افزایش توجه فعالان اقتصادی ایران به حضور در بازار آفریقا بیان داشت: در سال‌های گذشته فعالان بسیار کمی در این بازار حضور پیدا می‌کردند، اما در حال حاضر تمایل شرکت‌ها به صادرات تولیدات خود به سایر کشورها از جمله کشورهای آفریقایی به صورت چشمگیری افزایش یافته است.
برهمن اظهار داشت: فضای کار در قاره آفریقا در همه زمینه‌ها وجود دارد، با این حال پیش‌‌نیازهای حضور در این بازار، تهیه یک برنامه و نقشه راه مدون است، بر این اساس یکی از برنامه‌های ما برای حضور مؤثرتر در بازار آفریقا این است که هر یک از استان‌های کشور تمرکز خود را بر ارتباط با یکی از کشورهای این قاره بگذارند و در این خصوص اتاق مشترک ایران و آفریقا نقش تسهیل‌کننده دارد.
تحقق تراز مثبت تجاری
عباس علی‌آبادی، وزیرصمت هم با اشاره به اینکه آفریقا، اقیانوس فرصت‌ها برای بازرگانان و تجار ایرانی است، می‌گوید: از جمله چالش‌هایی که در آفریقا داریم، نبود زیرساخت است که البته این موضوع با توجه به ظرفیت‌های خوبی که در توسعه زیرساخت حوزه‌های انرژی و حمل‌ونقل داریم یک فرصت محسوب می‌شود، همچنین نرخ رشد اقتصادی در آفریقا از متوسط جهانی بیشتر بوده و این به معنای فرصت است و ما باید از آن استفاده کرده و تلاش کنیم تا پایان امسال در تمام یا حداقل بخشی از کشورهای آفریقایی که محوریت دارند، نمایشگاه‌های دائمی برای کالاهای ایرانی برپا کنیم و همچنین به آفریقایی‌ها فرصت دهیم در کشور ما پایگاه معرفی خود را داشته باشند.
علی‌آبادی افزود: تراز تجاری ایران با آفریقا کاملاً مثبت است و رویکرد این است که واردات خود را نیز از آفریقا افزایش دهیم؛ البته تا پایان امسال تعداد رایزن‌های بازرگانی ایران در آفریقا به ۱۲ مورد و تعداد مراکز بازرگانی به ۱۵ مرکز خواهد رسید.
وزیر صمت در خصوص چالش‌های توسعه تجارت با آفریقا تأکید کرد: مهم‌ترین چالش‌ها رقبا هستند که تلاش می‌کنند پس از حضور ما در آفریقا با ابزارهای مختلفی مانند تحریم جلوی این موضوع را بگیرند. برنامه وزارت صمت این است که میزان تجارت ایران اعم از صادرات و واردات نسبت به شرایط فعلی دو برابر شود.
بــــرش
شفاف‌سازی قابل‌تأمل
در سال گذشته ۳۹ کشور از قاره آفریقا، مقصد صادرات کالاهای ایرانی به صورت مستقیم بودند. همچنین با وجود کاهش صادرات کشور به بخش سفید این قاره در شمال در سال‌های گذشته، شاهد افزایش صادرات به کشورهای الجزایر، مصر، لیبی، تونس، جیبوتی و مراکش در سال ۱۴۰۲ بودیم.
در این میان هفت مقصد نخست محصولات صادراتی به آفریقا در سال ۱۴۰۲؛ غنا با خرید ۱۷۳.۵ میلیون دلار، آفریقای‌جنوبی با ۱۴۵ میلیون دلار، تانزانیا با ۹۲.۸ میلیون دلار، کنیا با ۴۸.۷ میلیون دلار، نیجریه با ۴۸ میلیون دلار، موزامبیک با ۴۷.۱ میلیون دلار و سومالی با ۳۳.۳ میلیون دلار به صورت مستقیم بودند. در رابطه با محصولات صادراتی به این قاره نیز باید گفت که ۵۱ درصد صادرات ایران مشتقات نفتی شامل کود اوره، قیر، گاز مایع و انواع روغن‌های صنعتی بود و بعد از آن ۳۷ درصد صادرات ایران را محصولات فولادی و آهنی به خود اختصاص داده است. همچنین مواد غذایی، مصالح ساختمانی، انواع فرش و کفپوش، شوینده‌ها و لوازم بهداشتی و خانگی، دارو و تجهیزات پزشکی، لوازم صنعتی، قطعات خودرو، لاستیک، مواد معدنی، لوازم الکتریکی، لوستر، مبلمان و اسباب‌بازی از دیگر کالاهای صادراتی ایران به قاره آفریقا در سال ۱۴۰۲ بودند.
در این میان ۲۲ کشور از این قاره فروشنده مستقیم کالا به ایران در سال ۱۴۰۲ بودند که آفریقای‌جنوبی با فروش ۱۹ میلیون دلار، زامبیا با ۱۲.۵ میلیون دلار، غنا با ۱۲ میلیون دلار، سیشل با ۱۱.۷ میلیون دلار، کنیا با ۹.۵ میلیون دلار، تانزانیا با ۶.۱ میلیون دلار و اوگاندا با ۴.۱ میلیون دلار، هفت کشور نخست فروش کالا در بین کشورهای قاره آفریقا به ایران در سال گذشته بودند. حدود ۶۶ درصد واردات ایران از این قاره مواد غذایی و کشاورزی مانند چای، ذرت، قهوه، توتون، حبوبات، لاشه گوسفند و محصولات شیلاتی بودند و ۲۱ درصد نیز مواد معدنی مانند سنگ منگنز، سنگ و خاک روی، کنسانتره گروم و ۱۳ درصد دیگر نیز عمدتاً روغن صنعتی و گریس، انواع تسمه، ماشین‌آلات، مواد شیمیایی و صنعتی و لوازم یدکی بوده است.